مرموزترین کاروانسرای ایران کجاست؟

به گزارش محیانیوز،در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض، ۴۵ کاروانسرا از طرف ایران ثبت جهانی شدند. همگی این کاروانسراها ویژگی‌های منحصر به فردی داشتند که حائز ثبت در لیست جهانی شدند.

در سلسله گزارش‌های قبلی، با کاروانسرای گز اصفهان، دیرگچین قم و شیخعلی‌خان زنگنه معروف به چاله سیاه در اصفهان آشنا شدیم. این بار به تهران می‌رویم و کاروانسرایی که این روزها هنوز پابرجاست و ثبت ملی و جهانی شده را می‌شناسیم.

قلعه سنگی کجاست؟

برای دیدن این بنای زیبا باید به شهر جدید پرند سفر کنید. در بلوار شهید باهنر شهر پرند به سوی بلوار فرهنگ حرکت کنید تا وارد قلعه زیبای سنگی شوید، البته از آزادراه تهران-ساوه نیز اگر وارد جاده تهران-ساوه شوید، می‌توانید به قلعه سنگی برسید.

عجایب قلعه سنگی

تهرانی‌های قدیم عجایب و رمز و رموزهای بسیاری از قلعه سنگی نقل می‌کنند. یکی از آنها که هنوز هم قابل رویت است وجود یک چاه آب 4متری در قلعه است که همیشه سه متر و یا بیشتر آب دارد. درحالی که در شهر پرند با حفر ۲۰۰متر چاه هم نمی‌توان به آب رسید!

در دوره قاجار ۲۴اسکلت انسانی در این قلعه سنگی پیدا شده که تخمین زده شده حدود ۶۵۰سال در این مکان دفن بوده‌اند.

نخستین کشف در ضلع شمالی قلعه بود. در یک حفره‌ عمیق اسکلت مردی پیدا شد که طاق‌ باز دفن شده بود. باستان شناسان گفتند که گویا این مرد میانسال به زور در این قطعه از کاروانسرا چپانده و دفن شده است.

نکته جالب این بود که سرتاسر بدن مرد را خاکستر پوشانده بود و این خاکستر باعث شده بود مرد تقریبا فسیل شود، طوری که حتی بخشی از موهای او باقی مانده بود. البته سرو صورت مرد شکسته و خرد شده بود و به نظر می‌آمد که به قتل رسیده است.

کشف بعدی استخوان لگن زنی که قطع شده بود و باستان شناسان نتوانستند سن او را تشخیص بدهند. اما این اولین و آخرین اسکلت قلعه سنگی نبود. چندی بعد در همان دوره گوری پیدا شد که دو اسکلت روی هم دفن شده بودند. اسلکت اول به پهلوی چپ دفن شده بود، اما اسکلت دوم به صورت دمر روی اسکلت اول افتاده بود. سه فرد دیگر در یک گور. دو مرد و یک زن در گوری دیگر  یکی یکی از دل خاک بیرون کشیدند تا به ۲۴ عدد رسیدند.

به نظر می‌رسید که همه این افراد در جنگ یا نزاعی کشته شده بودند و بدون تشریفات فقط در خاک دفن شده بودند. به همین خاطر حدس اولیه در آن زمان این بود این قتل‌ ها به دوره‌ مغول برمی ‌گردد و مغول‌ها مرتکب این جنایت شده‌اند.

ابزارها و گوی‌ های سنگی هم دیگر یافته ‌های این محوطه بودند. گوی‌ هایی با رنگ‌ های قرمز اُخرایی و سبز، با زائده ‌ای که احتمالاً برای سهولت در دست گرفتن آن بوده است. از آنجایی که این گوی ‌ها شبیه باطل ‌کننده‌ های طلسمی هستند که مغولان در هنگام جنگ استفاده می ‌کردند، فرضیه قتل برای اسکلت‌های پیدا شده قوت بیشتری گرفت، اما تا امروز در این زمینه پژوهش علمی و رسمی انجام نشده است.

از طرف دیگر کاورانسرای قلعه سنگی در مسیر اصلی نبوده و به نوعی دور افتاده بوده است به همین خاطر به آن قلعه هم می‌گفتند. همین دورافتادگی احتمالا باعث حفاری‌های غیرمجاز و سرقت از این بنا شده که شناسایی موارد یافته شده را سخت می‌کند.

مصالح بنای قلعه سنگی

قلعه سنگی را مربوط به دوره ساسانیان و زمان حکومت آل بویه می‌دانند. به خاطر استفاده نظامی که از آن می‌شده و همچنین اینکه در مسیر اصلی گذر کاروانها نبوده بیشتر کاربرد قلعه و انبار داشته تا کاروانسرا.

بناهای سنگی در آن زمان نوع متفاوتی بوده‌اند از اکثر بناها که از خشت خام یا آجر ساخته می‌شدند. بناها بیشتر به خاطر ناامنی منطقه و یا ضرورت استحکام و پایداری با سنگ ساخته می‌شدند و زمان زیادی هم صرف ساخت بنا می‌شده است.

 پلان این قلعه به سبک بناهای متداول دوران اسلامی، به صورت چهار ایوانی و بایک حیاط مرکزی است. در بازدید از این قلعه متوجه ۴ برج مدور که قطر هریک ۵ متر است خواهید شد. در اضلاع چهارگانه قلعه، چهار اتاق مربع شکل باسقف گنبدی بسیارعالی از نظر معماری قرار گرفته و ۳ نیم برج در میان دیوارهای ضلع شرقی،غربی و شمالی به استحکام دیوارهای این قلعه کمک کرده است.

دیوار ضخیم کاروانسرای رباط کریم ارتفاعی معادل دو برابر ارتفاع ساختمانهایی را دارد که در داخل کاروانسرا ساخته شده اند. طرح بنا بسیار ساده و شامل تعدادی اتاق است که درهای آنها به طرف حیاط مرکزی باز می شود. طرح ساختمان این بنا به طرح مسجد جامع ساوه شباهت دارد. این مسجد در فاصله تقریبی ۵۰ کیلومتری از کاروانسرا قرار گرفته است.

تزئینات قطاربندی بالای بدنه بیرونی دیوارها (که نقش آبچکان داشته اند و بخش اندکی از آن در قسمتی از دیوار شمالی موجود است و شاید تنها تزئینات باقیمانده در این بنا باشد) جملگی نشان از طرحی از پیش فکر شده برای احداث بنایی با الگوی چهار ایوانی و به منظور کاربردی خاص است. با توجه به وسعت دشت های حاصلخیز منطقه، این فرض بیشتر تقویت می‌شود که از این مکان در دوران آبادانی به عنوان جایگاه رتق و فتق امور حکومتی در منطقه شهریار استفاده می‌شد. تا دوره قاجاریه ذکری از رباط کریم و کاروانسرای سنگی آن نیامده است. در این دوره، به ظاهر رباط کریم رونق بیشتری پیدا می‌کند.

در کتاب و نوشته‌های سیاحان هم به قلعه سنگی اشاره شده است. «ماکسیم سیرو» در کتاب «کاروانسراهای ایران» قلعه سنگی را از ابنیه دوران پیش از سلجوقی می‌داند و طبق نوشته او کهن ترین کاروانسرای فلات ایران است که نزدیک رباط کریم و در کنار دشت آباد و حاصلخیز شهریار قرار دارد.

«رابرت هیلن» و «ولفرام کلاریس» م قلعه‌ سنگی را دیده‌ اند. آن‌ها قلعه‌ سنگی را کاروانسرایی نامیده‌اند که قدمت آن به زمان ساسانیان می‌رسد.