اگر بخت با آنها یار باشد شاید خاله، عمو، دایی یا عمه‌ای اطراف خود ببینند. کودکانی که همه امیدشان به داشتن دخترخاله، دختر دایی و... است، البته به شرط داشتن‌شان.
دنیای کودکی‌شان با تنهایی گره خورده؛ دنیایی که می‌توانست پر باشد از خاطرات همبازی شدن با خواهر و برادر. شبیه دنیایی که اغلب ما دهه‌شصتی‌ها مزه‌مزه‌اش کرده‌ایم. دنیای کودکی‌ای که پر باشد از سروکله زدن با خواهر و برادر به مرور زمان در زندگی جامعه ایران رنگ باخت؛ سبک زندگی که از دهه ۷۰ پاورچین‌پاورچین خود را به شهروندان تحمیل کرد تا همین امروز که سبک زندگی اغلب شهروندان شده تا دهه هشتادی‌ها، نودی‌ها و حتی قرن جدیدی‌ها خواهر و برادری به خانه نبینند. پدیده تک‌فرزندی؛ سبک زندگی که میان زوجین پذیرفته شده و تا جایی پیش می‌رود که شهرهای کوچک و در آینده‌ای نه‌چندان دور شاید روستاها را هم با خود همراه کند.
تک‌فرزندها، ۲۵درصد جمعیت ایران
خانواده‌های مثلثی -پدر و مادر و یک فرزند- آماری در میان اعداد و ارقام منتشر شده در ایران ندارند. اگرچه طبق آمارهای آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن، ۲۵درصد خانواده‌های ایرانی سه نفره هستند. البته آخرین گزارش‌های مرکز آمار هم نشان از این دارد که تنها در تهران حدود ۳۰درصد خانوارهای ساکن سه نفره هستند.
پدیده‌ای که مختص ایران نیست و کشورهای دیگر هم با آن دست‌به‌گریبان هستند؛ پدیده‌ای روبه رشد در اغلب جوامع. طبق آمارها و گزارش‌ها در میان تمام خانوارهای دارای فرزند زیر ۱۵سال در دنیا، نسبت تنها یک فرزند در دهه گذشته افزایش یافته و از ۲۹.۱درصد در سال۲۰۱۱ به ۳۰.۱درصد در سال۲۰۲۱ رسیده‌است. سهم مادران دارای یک فرزند در پایان دوره باروری هم دو برابر شده و از ۱۱درصد به ۲۲درصد رسیده‌است. چین و کره‌جنوبی هم در تک‌فرزندی پیشرو هستند. طبق نتایج بررسی‌ها بیش از ۴۰درصد کل خانواده‌ها در این دو کشور یک فرزند دارند. شرایط در آمریکا، کانادا و استرالیا هم خیلی خوب نیست، در این سه کشور هم بیش از ۳۰درصد خانواده‌ها یک فرزند دارند.
تنهایی که موروثی می‌شود
همبازی داشتن، مهم‌ترین دغدغه دوران کودکی است. کودکان همیشه به دنبال یک همبازی همیشگی‌اند، دغدغه‌ای که در دهه ۶۰ با وجود خواهران و برادران برطرف می‌شد اما امروزه به یک دغدغه برای کودک و خانواده تبدیل شده‌است. اغلب افراد تک‌فرزند در دوران کودکی همواره به‌دنبال یک همبازی ثابت و همیشگی هستند. چراکه دوستان تنها مدت کوتاهی در روز را با هم سپری می‌کنند.
اما وجود خواهر یا برادر می‌تواند این خلأ روحی کودکان را پر کرده و در آینده مانع بروز مشکلات روحی و حسرت در فرزندان شود. تنهایی یکی از مشکلاتی است که در آینده تک‌فرزندها آن را تجربه خواهندکرد. تنهایی که تا دوران نوجوانی و میانسالی ادامه‌دار خواهدبود. به باور زهرا موحدی‌نیا، پژوهشگر جمعیت تک‌فرزند با بالارفتن سنش و تشکیل خانواده نیاز به داشتن اقوام و خویشاوندان برای داشتن ارتباط اجتماعی دارد اما به‌دلیل نداشتن خواهر و برادر همانند دوران کودکی تنها خواهدماند. به اعتقاد این پژوهشگر این تنهایی موروثی می‌شود.
در واقع تنها شدن فرزندان این فرد و نبود اقوام نزدیک از جمله خاله، عمو، عمه و دایی نیز یکی دیگر از معایب تک فرزندی است که حتی در نسل آینده فرد نیز تاثیرگذار است: «احساس تنهایی کودک، عدم تعامل با خواهر یا برادر، نداشتن فضای کودکی در منزل به دلیل بیشتر بودن تعداد بزرگسالان نسبت به کودکان، قرار گرفتن تحت فشار از سوی خانواده برای بهتر بودن در درس و دیگر فعالیت‌ها و ندادن آزادی لازم متناسب با سن فرزند به وی به دلیل دلواپسی‌های بیش از حدی که والدین برای محافظت از فرزندشان دارند، برخی معایب تک‌فرزندی از بعد خانواده هستند.»
مشکل در ارتباط‌گیری
اغلب تک‌فرزندان در برقراری ارتباط با همسن‌وسالان خود دچار مشکل هستند درواقع این کودکان نمی‌توانند ارتباط مؤثر و موفق با هم‌دوره‌ای‌های خود داشته‌باشند. به باور موحدی‌نیا، مهارت ارتباطی تک‌فرزندان به شخصیت و سبک فرزندپروری والدین این کودکان نیز بستگی دارد: «باز بودن خانواده و زیاد بودن ارتباط تک‌فرزندها با دیگران به‌خصوص هم‌سن‌وسالان‌شان در این میان نقش مهمی را ایفا می‌کند.
تک فرزندانی که دوستان‌شان را به منزل دعوت می‌کنند و به منزل آنها می‌روند یا با دخترعموها، پسرخاله‌ها و دیگر همسن‌ها در ارتباط هستند، در برقراری ارتباط با دیگر هم‌سن‌وسالان‌شان کمتر دچار مشکل می‌شوند.» او ادامه می‌دهد:«تک‌فرزندهایی که بیشتر وقت خود را در خانه می‌گذرانند و والدین‌شان تمایل به برقراری ارتباط با دیگران ندارد، معمولا لوس، مغرور و گوشه‌گیر خواهندبود. قطعا دوست جایگزین خواهر و برادر نمی‌شود اما به هر حال می‌تواند همراه تک‌فرزند شما ساعات خوشی را بسازند، که این موضوع به تقویت و پرورش مهارت‌های ارتباطی کودکان کمک می‌کند.»
از دست دادن یک شانس
تک‌فرزندها همیشه موردتوجه زیاد پدر و مادر و سایر بستگان هستند؛ شرایطی که باعث می‌شود فرد اعتمادبه‌نفس کمتری داشته‌باشد. آنها فرصت تجربه برخی احساسات، چگونگی کنترل و مدیریت شرایط را هم نخواهدداشت؛ مهارت‌هایی که اغلب در بازی با خواهر و برادر به دست می‌آید: «البته ممکن است تک‌فرزندان به دلیل نداشتن ارتباط با خواهر یا برادر، در ذهن و خیال‌شان با دوستان خیالی بازی کنند و بیش از حد به اسباب‌بازی و حیوانات تمایل نشان دهند.»
به باور این پژوهشگر کودکان تک‌فرزند قادر به کسب تجربه از اشتباه‌های خواهر یا برادر بزرگ‌تر خود نخواهندبود. در طول زندگی خواهر یا برادر بزرگ‌تر قطعا اشتباه‌هایی خواهندداشت، در نتیجه فرزندان کوچک‌تر می‌توانند از تجارب آنها استفاده کرده و در زندگی از آنها کمک گیرند: «این شانس و فرصت درس گرفتن از تجارت فرزندان دیگر خانواده اما برای افراد تک فرزند وجود نخواهدداشت. همچنین این دسته از افراد، فرد به مطمئنی یک خواهر یا برادر را برای مشورت و کمک گرفتن در زندگی نخواهندداشت.»