دریاچه و تالاب هامون بعد از دریای خزر و دریاچه ارومیه سومین دریاچه بزرگ کشورمان است، همچنین توانسته در جهان رتبه هفتمین تالاب بزرگ را کسب کند. دریاچه خود از سه دریاچه کوچک تر تشکیل شده است.
هنگامی که آب دریاچه ها بالا بیاید تشکیل یک دریاچه واحد را می دهند که در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. رودخان هیرمند اصلی ترین منبع تامین کننده آب دریاچه هامون است
آشنایی با دریاچه هامون
وسعت دریاچه هامون ۵۶۶۰ کیلومتر مربع است. نیمی از آن در استان کرمان و نیم دیگر در سیستان و بلوچستان جای گرفته است. دشت های جیرفت، فاریاب و رودبار جنوب در استان کرمان، و دشت های ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در استان سیستان و بلوچستان در نزدیکی منطقه هامون قرار دارند.
درون دشت ها امکان کاشتن گیاهان مناطق گرمسیری وجود دارد. ۳۴ هزار کیلومتر از زمین های هامون منطقه کوهستانی است، ۳۲ هزار کیلومتر دیگر آن را دشت ها و کوه پایه ها پوشانده اند و ۳ هزار کیلومتر دیگر باتلاق است.
در این مناطق گیاهان زیادی وجود ندارد و همین پوشش گیاهی ضعیف موجب شده این در هنگام بارش باران به سرعت سیلاب های ویران گر جاری شود و که نتیجه آن فرسایش خاک و هدر رفت آب است.
در ارتفاعات کوهستانی هامون بارش گاهی به ۶۰۰ میلی متر می رسد اما در قسمت های کم ارتفاع جنوب آن میزان بارش به ۱۰۰ میلی لیتر کاهش می یابد. هامون و منطقه اطراف آن به خاطر ارتفاعی که از سطح دریا دارند در دسته مناطق بیابانی قرار می گیرند.
مرتفع ترین ناحیه کوه شاه است که ۴۴۰۰ متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد. کم ارتفاع ترین نقطه اطراف آن نیز چاله جازموریان است که تنها ۳۵۰ متر بالاتر از سطح دریا است.
منطقه هامون با این که در مرکز کشور ایران قرار دارد اما رطوبت زیادی از دریای عمان به آن می رسد که آن را متفاوت با دیگر بیابان های کشور می کند. در این ناحیه بارندگی کم و گرما و تبخیر زیاد است اما با وجود رطوبت بالای دریای عمان می توان از منابع تجدید پذیر آن استفاده کرد.
در قسمت مرکزی هامون حفره ای بیضی شکل است که تمامی آب های سطحی منطقه به سمت آن جاری می شوند و دریاچه هامون نام دارد.
وسعت دریاچه در فصل های مختلف سال بشدت تغییر می کند هنگامی که در بهترین شرایط خود قرار دارد وسعت آن به ۵۶۶۰ کیلومتر مربع می رسد. ۳۸۲۰ کیلومتر مربع از آن در کشور ما و بقیه در کشور همسایه افغانستان قرار دارد.
با توجه به تغییر بسیار سطح آب دریاچه، سواحل آن نیز تغییر می کنند. این زمین ها لجنزار و باتلاقی هستند و تنها گیاهان آن خارها و بوته ها هستند.
دریاچه هامون کجاست
برخلاف سایر اکوسیستم‌های موجود روی زمین نظیر جنگل و کوهستان، تالاب‌ها به‌دلیل وجود پهنه آب میانی، بیشتر در معرض تخریب هستند. این تخریب حاشیه‌ای دلیل وجود تعیین مرز و حریم برای اغلب تالاب‌ها است. حد بستر این خط مرزی طبق بالاترین پیش‌روی آب تالاب تعیین می‌شود.
با ماندگاری نسبی آب در تالاب‌ها می‌توان به قطعیت در مورد حیات آن‌ها صحبت کرد. برخی از تالاب‌ها در کنار دریا واقع شده‌اند و با جزرومد دریا وضیعت آن‌ها تغییر می‌کند. تالاب هامون در گذشته نمونه‌ای از این‌گونه تالاب‌ها بوده است.
اگر نگاهی به نقشه‌های بسیار قدیمی بیاندازیم، خواهیم دید که هامون در گذشته دریایی بزرگ و پر آب بوده است. پس از خشکسالی، تقسیم بندی‌های کشوری و نرسیدن آب به مرزهای ایران، به مرور قسمت‌های وسیعی از آن خشک شدند و شکل امروزی آن را پدید آوردند. این دریای بزرگ امروزه به چهار دریاچه تقسیم شده است:
- دریاچه هامون صابری یا سیستان؛
- دریاچه هامون پوزک ایران؛
- دریاچه هامون هیرمند؛
- دریاچه هامون پوزک افغانستان (بخش کوچکی از آن در ایران واقع شده است).
هامون در ادبیات ایران نیز جایگاه ویژه‌ای دارد و در شاهنامه فردوسی از آن با نام دریاچه زره یاد می‌شود. نام قدیم این دریاچه کیانسی است.
هامون دریاچهای است که نامش با اشعار فردوسی گره خورده و در اوستا نیز از آن یاد شده است. این دریاچه که در استان سیستان و بلوچستان و در مجاورت مرز کشور افغانستان قرار دارد، توسط رود هیرمند سیراب می‌شود. با اینحال رودخانههای دیگری مثل «خاش‌رود»، «فَراه»، «هاروت‌رود»، «شوررود»، «حسین‌آباد» و «نِهبندان» هم این دریاچه را سیراب میکنند.
در زمانهای پرآبی، وسعت دریاچه چیزی حدود پنج هزار و ششصد و شصت متر مربع است. و با پایین آمدن سطح آب، از دل یک دریاچه، سه دریاچه کوچک بیرون میآید که با جدا شدن ازهم، نامهای جداگانهای به خود میگیرند.
مالکیت دریاچه هامون بین دو کشور ایران و افغانستان مشترک بوده و سهم ایران از این دریاچه حدود سه هزار و هشتصد و بیست متر مربع است. با اینحال در طول تاریخ معاصر ایران همواره درگیریها و کشمکشهای سیاسی بر سر حقآبه هیرمند بین ایران و افغانستان در جریان بوده است.
با جدایی «هرات» از ایران طی معاهده پاریس در سال ۱۸۵۷ میلادی، دولت افغانستان جلوی ورود آب رود هیرمند به ایران را گرفت و همین موضوع سرآغاز مشکلات زیست محیطی بسیاری در هامون شد.
اما درنهایت به موجب قراردادی، مقرر شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب، معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال، سهم ایران از رود هیرمند باشد. با آغاز خشکسالیها از سال ۱۳۷۰ خورشیدی، دسترسی ایران به آب رود هیرمند کمتر و کمتر شد.
هامون یکی از باارزشترین داراییهای طبیعی ایران به شمار میرود. این دریاچه در چهارمین کنگره جهانی «ذخیره‌گاه‌های زیست‌کُره» که سال ۱۳۹۴ خورشیدی در «لیما» پایتخت پرو برگزار شد، توسط یونسکو به‌عنوان یک ذخیره‌گاه طبیعی منحصربه فرد ثبت شد. ذخیره‌گاه‌های زیست‌کُره به مناطقی در سطح زمین گفته می‌شود که حفاظت و نگهداری از آن‌ها برای ادامه حیات سایر بخشهای کره زمین ضروری است.