عمارت کلاه فرنگی، ساختمانی زیبا با معماری متفاوت است که در گذشته محل تجارتخانه داخلی و خارجی (گمرک) بوده است. بنایی با قدمت صفوی که در ۲ طبقه ساخته شده و آب انبارهای متعددی در اطراف داشته است.
طبقه دوم این بنا، ساختمانی هشت گوش از چوب است که ساختاری مخروطی شکل داشته و گنبد آن شبیه به کلاهی بود که در آن زمان اروپایی ها بر سر می‌گذاشتند، به همین دلیل و به مرور زمان این بنا به کلاه فرنگی معروف شد.
معماری عمارت کلاه فرنگی در بندرعباس
عمارت کلاه فرنگی بندرعباس در زمینی به مساحت ۴۲۹ مترمربع قرار دارد. این عمارت دارای ابعادی در حدود ۹× ۱۴ × ۳۰ متر است و مصالح به‌کاررفته در آن شامل موارد زیر هستند:
- سنگ سیاه، متعلق به قلعه‌ی هرمز
- ساروج، نوعی ملات سنتی و ضد آب
- گچ
- چوب قطوری به نام ساج در سقف بنا
عمارت مزبور ساختمانی سه‌طبقه است که در گذشته از طبقه‌ی همکف برای نگهداری کالا استفاده می‌شد. طبقه اول این عمارت نیز محلی برای تشکیلات اداری و سکونت حاکمان شهر به‌شمار می‌رفت.
در بالای طبقه‌ی اول، ساختمان هشت‌گوشی وجود دارد که آن را با چوب ساخته‌اند. در مرکز این ساختمان، گنبد مخروطی‌شکلی مشاهده می‌شود که به «کلاه مردم اروپایی در دوره صفوی» یا به‌اصطلاح «فرنگی‌ها» شباهت دارد. به همین دلیل این عمارت به نام عمارت کلاه فرنگی بندرعباس شهرت یافته است.
ساختمان عمارتِ مزبور همچنین دارای در و پنجره‌های زیبایی با تزیینات منبت‌کاری است. تزیینات دیگری نیز در اتاق‌های این عمارت مشاهده می‌شوند که شامل تزییناتی از گچبری هستند.
به طور کلی، عمارت کلاه فرنگی مزبور ۳۳ اتاق و یک سالن بزرگ و کوچک دارد. در طبقه‌ی دوم این عمارت، یک مهتابی (فضای روبازی که بالاتر از سطح حیاط، از سه طرف بسته و مشرف به فضای باز است) با وسعت زیاد ساخته شده است که زیبایی آن را دو چندان می‌کند.
همچنین، در عمارت مزبور یک حیاط وسیع با آب‌انبارهای متعدد در ضلع شمال‌غربی به چشم می‌خورند.
آدرس عمارت کلاه فرنگی بندرعباس
عمارت کلاه فرنگی شهر بندرعباس در استان هرمزگان از بناهای دیدنی این استان به شمار می رود که برای علاقه مندان به تاریخ و معماری جذابیت زیادی دارد.
در ایران کمتر شهری را خواهید یافت که در آن معماری و بناهای قاجاری باشد، اما عمارتی به نام کلاه فرنگی نداشته باشد. بندرعباس هم برای خودش یک عمارت کلاه فرنگی دارد که بسیار دیدنی و جالب است.
عمارت کلاه فرنگی در مرکز شهر بندر عباس، در مقابل اسکله قدیمی شهر و در ضلع شمالی بلوار آیت الله طالقانی واقع شده است. این اثر ماندگار مربوط به سال ۱۱۰۹ هجری قمری می باشد که همزمان با دوران حکومت صفویه احداث شده است. محل اداری گمرک بندرعباس در این عمارت قرار داشته است.
این ساختمان دارای دو طبقه می باشد که بر فراز طبقه دوم آن گنبدی هشت گوش از چوب ساخته شده است. این بنا، قلعه ای با ۱۶ برج و ۳ دروازه می باشد و از آنجا که از معماری اروپایی آن زمان تاثیر پذیرفته، به عمارت کلاه فرنگی معروف شده است.
این مکان در استان هرمزگان، بندرعباس، مجاورت اسکله قدیمی بندرعباس در بلوار طالقانی قرار دارد.
سیر تاریخی عمارت کلاه فرنگی در بندر عباس
در گذشته‌های دور، جزیره‌ی هرمز (جزیره‌ای ایرانی در خلیج فارس) مدتی طولانی توسط امپراتوری پرتغال اشغال شده بود. بااین‌حال، این جزیره در زمان شاه عباس یکم و در سال ۱۶۲۲ میلادی آزادسازی شد. این آزادسازی توسط «امام قلی خان»، یکی از فرماندهان دوران صفوی و با مساعدت کمپانی هند شرقیِ بریتانیا و کلانتریِ شمالی هرمزگان انجام گرفت.
پس از بازپس‌گیریِ جزیره‌ی هرمز و اخراج پرتغالی‌ها، در سال ۱۶۲۳ میلادی کمپانی هند شرقی بریتانیا با کسب اجازه از دربار شاه عباس، تجارتخانه‌ای در بندرعباس بنا نمود.
سپس، در فاصله‌ی کوتاهی از تأسیس تجارتخانه‌ی مزبور، کمپانی هند شرقیِ هلند نیز تجارتخانه‌ی دیگری در شهر اصفهان ایجاد کرد. کمپانی مزبور همچنین شعبه‌ای از این تجارتخانه را در بندرگاه اصلی دولت ایران یعنی بندرعباس افتتاح نمود.
تجارتخانه‌ای که کمپانی هلند تاسیس کرده بود، در عمارتی متعلق به حاکم وقتِ بندر عباس به نام «برخوردار سلطان ذوالقدر» قرار داشت. عمارت کلاه فرنگی بندرعباس در نزدیکی ساحل واقع شده بود و هلندی‌ها برای استقرار در آن، اجاره‌ی ماهیانه پرداخت می‌کردند.
سپس در سال ۱۶۹۸ میلادی، هلندی‌ها به‌دلیل گسترش تجارت و محدودیت فضا برای استقرار، تصمیم گرفتند مجاور تجارتخانه‌ی خود، عمارتی بنا کنند.
این عمارت در منتهی‌الیه شرقیِ تجارتخانه‌ی مزبور و در فاصله نیم‌مایلی از آن بنا شد و عملیات ساخت آن بیش از ۴ سال به‌طول انجامید. این عمارت همان عمارت کلاه فرنگی بندرعباس است.
پس از گذشت چندین سال، در سال ۱۷۵۸ میلادی، هلندی‌ها بندرعباس را ترک کردند. در نتیجه، این عمارت به دارالحکومه و محلی برای سامان بخشیدن به امور گمرکیِ بندرعباس تبدیل شد.
با توجه به گزارشات کتبیِ به‌جامانده از دوران ناصری، عمارت مزبور در آن زمان دارای اماکن زیر بوده است:
- دیوانخانه، حرمخانه، صدوق‌خانه، غلام‌خانه، حمام، مجلس‌خانه، اصطبل، فراشخانه، کارخانه، شربت‌خانه و برج‌های دیده‌بانی در اطراف.
شایان ذکر است که با تعلق این عمارت به دارالحکومه، حاکمان مختلفِ شهر در آن استقرار یافتند. حاکمان از عمارت مزبور به‌عنوان قلعه‌ی شهر و مرکز امور سیاسی و اداری استفاده می‌کردند. به همین دلیل، این عمارت شاهد وقایع مهم تاریخی و جنگ‌های بسیاری بوده است.
در سال ۱۲۸۴ خورشیدی، طبقه‌ی همکف این ساختمان به اداره‌ی گمرک واگذار شد. بااین‌وجود، سایر اتاق‌های آن همچنان به‌عنوان دارالحکومه‌ی شهر، استفاده می‌شدند.
سرانجام، در سال ۱۳۰۰ خورشیدی، مقر حکومت به مکان دیگری انتقال یافت، اما اداره‌ی گمرک تا سال ۱۳۵۳ خورشیدی هنوز در ساختمان مزبور استقرار داشت. به همین دلیل، این ساختمان بعدها با عنوان «ساختمان گمرک» شناخته می‌شد.
در ابتدای انقلاب سال ۵۷، ساختمان گمرک و محیط پیرامون آن برای مدتی به میدان تره‌بار مبدل شد. سه سال بعد، این ساختمان و محوطه‌ی آن به‌عنوان حوزه‌ی علمیه مورد استفاده قرار گرفت.
سپس امام جمعه‌ی وقت بندرعباس، آیت الله احمدی فقیه، آن را وقف حوزه علمیه نمود؛ تا اوایل ۱۳۷۰ خورشیدی این رویه ادامه داشت. با احداث بنای جدیدِ حوزه‌ی علمیه در ضلع شمالی عمارت کلاه فرنگی بندرعباس، ساختمان گمرک متروک شد.
امروزه، عمارت کلاه فرنگی در داخل پارکینگ حوزه‌ی علمیه‌ی «مدرسة النبی» قرار گرفته است. با توجه به این‌که عمارت مزبور در وضعیت مساعدی قرار ندارد، امکان بازدید از آن فراهم نیست.