سال‌هاست زندگی در شهر زیرزمینی تهران جریان دارد؛ مثل خیلی از شهرهای بزرگ دنیا. خطوط مترو نقش رگ‌های حیاتی دارند که با درست کارکردن‌شان به سلامت شهر و ساکنانش کمک می‌کنند. ایستگاه‌های مترو هم بخشی از این رگ‌ها و مویرگ‌های حیاتی هستند. حال اگر ایستگاه‌های مترو، دارای امکانات خاص و معماری مناسب باشند به دنبال آن هم در تامین بخشی از نیازهای روزمره شهروندان و هم در بهبود سطح روحیه آنها موفق خواهند بود.
البته چه بسا که حتی ایستگاه‌ها می‌توانند با داشتن عناصری مثل موزه‌ها، تابلوهای نقاشی و آثار هنری، روح فرهنگ را هم به زندگی در زیرزمین بدمند؛ برای همین است که در دوره مدیریت شهری فعلی از یک‌سو شرکت ساخت به‌دنبال احداث ایستگاه‌های جدید با معماری باشکوه ایرانی و اسلامی است و از سوی دیگر شرکت بهره‌برداری برنامه‌های مناسبتی فرهنگی و اجتماعی فراوانی را در برخی از ایستگاه‌های شاخص به اجرا درمی‌آورد.
معماری باشکوه با هزینه کمتر
نخستین ایستگاه مترو در شهر تهران سال۱۳۷۷ به بهره‌برداری رسید و این روند بدون توجه چندانی به نوع و شکل معماری کیوسک (سازه ورودی مترو) و فضای داخل ایستگاه‌ها تا اوایل دهه ۹۰ ادامه داشت تا اینکه در سال۱۳۹۵ کمیته‌ای با عنوان «کمیته معماری» تشکیل شد. هدف از تشکیل این کمیته و وظیفه آن، بررسی شکل ظاهری و معماری کیوسک‌ها و ایستگاه‌های مترو در کنار پایانه‌های تاکسیرانی شهر بود که آیا مناسب هستند یا نیاز به تغییر دارند؟ اکنون مدتی است که بازنگری در طراحی و معماری ایستگاه‌های جدید مترو به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ماموریت‌ها و برنامه‌های کمیته معماری معاونت حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران در دستور کار قرار گرفته است.
برهمین اساس جلساتی با حضور متخصصان و مشاوران و پیمانکاران سازنده ایستگاه‌های مترو تشکیل شده که حاصل آن ساخت ایستگاه‌های جدید مترو با الگوبرداری از معماری ایرانی- اسلامی طی سال‌های اخیر بوده است که از آن جمله می‌توان به ایستگاه‌های میدان محمدیه، برج میلاد، آهنگ، بوستان گفتگو، مرزداران و شهرک آزمایش اشاره کرد. در این میان، نمونه فاخر و تکامل‌یافته‌تر این روند ایستگاه ۱۷شهریور در خط۷ مترو به‌حساب می‌آید که خردادماه امسال به بهره‌برداری رسید؛ ایستگاهی که در آن، بیش از سازه‌های فلزی و کامپوزیت و... شاهد به‌کارگیری نمادها و المان‌های معماری ایرانی ـ اسلامی هستیم. از قرار معلوم این سبک و سیاق در مسیر تکاملی ایستگاه‌های مترو همچنان ادامه دارد و ایستگاه‌های در حال تکمیلی مثل میدان کتاب و شهید دادمان با چنین نوع معماری چندی دیگر متولد می‌شوند. نکته مهم اینجاست که در رویکرد جدید علاوه بر ایجاد زیبایی بصری و چشم‌نوازتر شدن نمای بیرونی و داخلی ایستگاه‌های مترو، شاهد کاهش هزینه‌های تمام‌شده در ساخت و سازها با تکیه بر استفاده از مصالح جدید هستیم.
زیبا و هویت‌بخش
گزارش‌های میدانی و بازخوردهای مردمی به‌ویژه در ایستگاه ۱۷شهریور نیز از رضایت بیشتر شهروندان و مسافران از این موضوع و ساخت‌وسازها بر پایه معماری ایرانی- اسلامی حکایت دارد. زمانی که با آنها همکلام می‌شویم هم، اغلب ابراز رضایت کرده و لب به تعریف و تمجید از این نوع و سبک معماری باز می‌کنند. تماشای نقش‌ها و طرح‌های اسلیمی و مقرنس در سقف و نماهای آجری دیوار از یک طرف و تلفیق و بازی رنگ و نور آن‌هم ده‌ها متر زیرزمین از طرف دیگر، برای هر بیننده‌ای لذتبخش و آرامش‌بخش است. در این رابطه یکی از مسافران با نگاه و دیدگاهی تخصصی‌تر می‌گوید: «بناهای قدیمی و ابنیه‌های تاریخی ما که با گذشت هزاران و صدها سال همچنان زیبا و استوار هستند، نشان می‌دهند و ثابت می‌کنند ایرانی‌ها همواره در معماری صاحب سبک بودند و حرف‌هایی برای گفتن داشتند. بدون تردید در تمام عرصه‌های شهرسازی و نه فقط ایستگاه‌های مترو، الگو گرفتن از معماری کهن و تاریخی ایران باعث زیباتر شدن و هویت بخشیدن به شهر تهران می‌شود و باید خیلی زودتر از اینها مورد توجه قرار می‌گرفت.»
رضا صباحی که خود را دانشجوی ترم۷ نرم‌افزار کامپیوتر معرفی می‌کند، دیگر مسافری است که این سبک از معماری را یادآور دوران شکوه تاریخی ایران می‌داند و می‌گوید: «این سبک از معماری اغلب یادآور بناهای دوران شکوفایی تاریخی ایران ازجمله دوران صفویه و زندیه است. طرح‌ها و رنگ‌های به‌کار رفته در این نوع معماری زیبا و چشم‌نواز است و به انسان آرامش می‌دهد و حتی او را به تفکر وامی‌دارد. امیدوارم در ایستگاه‌های دیگر هم شاهد اجرا شدن چنین طرح‌هایی باشیم.» غیر از معدود افرادی که در این رابطه نظری ندارند، اغلب مسافران با گفتن جمله‌هایی نظیر «خوب است»، «زیباست» و «جالب است» رضایت خودشان را از این موضوع نشان می‌دهند.
تغییر نگاه عملکردی به عناصر و نماد شهری
محمدیاشار لطفی، کارشناس ارشد معماری و مدیر اجرایی خط۷ مترو می‌گوید: «در نگاه و رویکرد جدید سعی و تلاش بر این است که در فضاهای ایستگاهی مترو که از نور طبیعی محروم است، از طریق معماری در فضای داخلی و پیرامون ایستگاه، یک نشاط و شادابی اجتماعی برای شهروندان ایجاد شود. در کنار این موضوع، بافت و شکل محیط و ساختمان‌های اطراف ایستگاه، یعنی سنتی یا مدرن بودن آنها نیز در طراحی و ساخت ایستگاه‌ها مورد توجه قرار گرفته تا معماری یکدست و یک‌شکلی در آن محدوده شکل بگیرد.»
او درخصوص معماری ایستگاه ۱۷شهریور و غالب شدن چنین نگاهی برای ایستگاه جدید بعدی می‌گوید: « در این ایستگاه توانستیم تجهیزات و تاسیسات را براساس آخرین استانداردهای جهانی با الگوی ایرانی- اسلامی همخوان سازیم. در ادامه و پس از این مرحله به مرور در طراحی و ساخت ایستگاه‌هایی که قرار است ایجاد شوند، از مصالح مدرن‌تر با عمر مفید و طولانی و سهولت بهره‌برداری بهره خواهیم برد.»
لطفی درباره تأثیر این موضوع بر روحیه مسافران هم می‌گوید: «قطعا به لحاظ روحی و روانی هم استفاده از رنگ، نور و مصالح متناسب، همگام با استفاده از فرم‌های اصلی باعث می‌شود تا مسافران ضمن لذت بردن از یک سفر درون‌شهری، با آرامش و نشاط بیشتری در جامعه حاضر شوند.»