این روزها اطرافمان کودکان و نوجوانانی را می‌بینیم که احترام کمی برای بزرگ‌تر از خودشان قائل‌اند یا شاید هم معنای احترام گذاشتن از دید آن‌ها با ما متفاوت است. بچه‌هایی که دراز کردن پایشان جلوی بزرگ‌تر را عادی می‌دانند یا زمانی که به آن‌ها اعتراض می‌کنید که تلفن همراهشان را کنار بگذارند، بی‌توجه به حرف شما به کارشان ادامه می‌دهند؛ این‌ها طیف‌های خفیف بی‌احترامی است. در انتهای جدی‌تر این طیف، رفتارهایی مانند پرخاشگری کلامی و حتی فیزیکی، نادیده گرفتن قوانین و فریاد زدن و پرخاشگری قرار دارد. این رفتارها باعث شده تا این روزها والدین بسیاری گلایه کنند که چرا زمان ما حرمت بزرگترها حفظ می‌شد اما اکنون حدومرزها برداشته‌شده و احترام به بزرگ‌تر کمرنگ‌تر شده است؟
دکتر فرحناز کیان ارثی، روانشناس کودک و نوجوان و عضو هیئت‌علمی دانشگاه در گفت‌وگو با ایرنا، چرایی این مسئله را گستردگی معنای احترام می‌داند و معتقد است که سخت‌گیری والدین برای احترام به بزرگترها در این دوره و زمانه نه‌تنها دیگر نتیجه‌بخش نیست بلکه نتیجه معکوسی خواهد داشت؛ این روانشناس کودک و نوجوان در ادامه به بررسی نقش والدین در فرزند پروری و ارائه راهکارهایی برای حفظ حرمت والدین توسط فرزندان می‌پردازد.
بچه‌ها از بدو تولد احترام به بزرگ‌تر را یاد می‌گیرند
کیان ارثی می‌گوید بچه‌ها از زمانی که به دنیا می‌آیند خیلی از مفاهیم ازجمله احترام را یاد می‌گیرند: «خانواده، اولین محیط اجتماعی است که کودک با آن روبه‌رو می‌شود. او از همان بدو تولد که معیار مشخصی از بد و خوب ندارد، کم‌کم با رفتارهای خانواده و نحوه برخورد آن‌ها با یکدیگر آشنا می‌شود. اگر کودک از همان ابتدا احترام بزرگ‌تر به کوچک‌تر و کوچک‌تر به بزرگ‌تر را درک کند، خودبه‌خود احترام به اطرافیان در او نهادینه می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «اگرچه یادگیری احترام از همان بدو تولد مطرح است اما برخی از بچه‌ها در برخی از دوره‌های سنی نسبت به والدین بی‌حرمتی می‌کنند؛ مثلاً، در دوران نوجوانی بی‌احترامی به والدین رایج‌تر است چون بچه‌ها در این سن درگیر تفرد یا فردیت یافتگی هستند و تلاش می‌کنند که از والدین خود فاصله گرفته و مستقل شوند.»
این روانشناس کودک و نوجوان تأکید می‌کند: «بی‌احترامی یا احترام یک جاده یک‌طرفه نیست که لازم باشد بچه‌ها حتماً به والدینشان احترام بگذارند، این جاده کاملاً دوسویه و برابر است و والدین برای دریافت احترام از طرف فرزندانشان لازم است در ابتدا خودشان به آن‌ها احترام بگذارند تا احترام متقابل را دریافت کنند.»
معنای احترام در فرزندپروری
در گذشته، احترام به بزرگ‌تر بیشتر در تعابیر جزئی‌تر خلاصه می‌شد؛ مثل دراز نکردن پا جلوی بزرگ‌تر، ازدواج نکردن زودتر از خواهر یا برادر بزرگ‌تر، قبل از بزرگترها حاضر نشدن سر سفره غذا و... اما از دید نسل امروزی، معنای احترام به بزرگ‌تر تغییر کرده است؛ دکتر کیان ارثی دراین‌باره توضیح می‌دهد: «والدین ابتدا باید در مورد کلمه احترام آگاهی داشته باشند و بدانند که احترام چه معنایی دارد؛ خیلی از افراد تصور می‌کنند که احترام به معنای دراز نکردن پا جلوی بزرگ‌تر و استفاده نکردن از کلمات نامناسب در حضور بزرگترها است؛ این نمونه‌ها اگرچه سمبل و شاخصه‌های احترام بچه‌ها به والدین از قدیم‌الأیام بوده اما مسئله اینجاست که احترام دامنه بسیار گسترده‌ای دارد.»
او ادامه می‌دهد: «یکی از تعاریف احترام این است که شما نگرش و باورتان بر این باشد که به یک انسان دیگر آسیب نزنید و باخشم با او برخورد نکنید؛ البته این تعریف می‌تواند گسترده‌تر باشد یعنی علاوه بر آسیب رساندن و پرخاشگری کردن، نادیده گرفته شدن حقوق بچه‌ها یا حقوق والدین نیز می‌تواند مصداق بی‌احترامی باشد.»
این روانشناس می‌گوید: «در تعریف دیگری از احترام، به ارزش قائل شدن ویژگی‌ها، دانش و مهارت‌های یک فرد اشاره‌شده است اما تعریف مدنظر ما از احترام در فرزند پروری این است که حقوق طرف مقابل نادیده گرفته نشود، به او آسیب نزنیم و صرفاً از منظر ادب نگاه نکنیم.»
کیان ارثی توصیه می‌کند: «برای احترام مصداق تعریف کنید؛ یعنی از خودتان سؤال کنید که اگر قرار باشد یک نفر به شما احترام بگذارد، انتظار دارید چه رفتارهایی نسبت به شما داشته باشد؟! انجام این کار و مشخص کردن رفتارهای مشخص، یکی از دقیق‌ترین حالت‌های ممکن برای مصداق احترام است اما در متون فرزند پروری، احترام به معنای رعایت حقوق فردی بدون قضاوت و سوءگیری است؛ قضاوت یعنی برای تفاوت‌های فردی احترام قائل شویم. مثلاً اگر زمان خواب‌وبیداری، علایق و نگاه فرزند من به دنیا متفاوت است، من بتوانم برای این تفاوت‌ها در ابعاد و چارچوبی که ارزش‌های خانواده حفظ شود، احترام قائل شوم.»
روش‌های آموزش احترام به بزرگ‌تر توسط والدین
به عقیده کیان ارثی، تعامل والدین با یکدیگر مهم‌ترین الگوی احترام برای بچه‌ها است: «الگوپذیری در ذات کودکان نهفته است؛ بنابراین، یکی از بزرگ‌ترین مسئولیت والدین این است که الگوی خوبی برای فرزندانشان باشند و رفتار درست و سازنده‌ای را در برابر دیدگان کودک به نمایش بگذارند زیرا کودکان به‌خصوص در 5 سال اول زندگی، هر چیزی را که در بزرگ‌سالان به‌خصوص والدینشان می‌بینند، تقلید می‌کنند.»
کیان ارثی بابیان اینکه یکی دیگر از مؤلفه‌های احترام، درست شنیده شدن است، می‌گوید: «بچه‌هایی که احساس می‌کنند در خانواده حرف‌هایشان شنیده می‌شود، کسی با آن‌ها صحبت می‌کند و به آن‌ها در موضوعات مختلف حق انتخاب داده می‌شود، این بچه‌ها احساس مورداحترام واقع‌شدن رادارند؛ بنابراین، اگر والدین به بچه‌ها یاد دهند و با آن‌ها به این شیوه برخورد کنند، این اصول رفتاری باعث یادگیری احترام از سوی کودکان و نوجوانان می‌شود.»
چه رفتارهایی از جانب والدین باعث حرمت‌شکنی فرزندان می‌شود؟
برخی والدین گلایه می‌کنند که فرزندشان پرخاشگری می‌کند، حرمت آن‌ها را حفظ نمی‌کند و با صدای بلند با آن‌ها صحبت می‌کند؛ دکتر کیان ارثی ریشه این بی‌ادبی و حرمت‌شکنی فرزندان را سبک فرزند پروری نادرست و رایج از طرف والدین می‌داند و توضیح می‌دهد: «یک دسته والدین، والدین آسان‌گیر هستند یعنی والدینی که از ابتدا کودک را در مقام بالاتری قرار می‌دهند و معتقدند که همه‌چیز باید به نفع فرزند باشد؛ این دسته از والدین محدودیت گذاری و آموزش اصول تربیتی و رفتاری را در خصوص فرزندشان اعمال نمی‌کنند و اعتقادشان بر این است که بچه باید راحت باشد!؛ این بچه‌ها، با ورود به دوران نوجوانی اگر والدین مثل قبل در مقام خدمت‌رسانی نباشند، شروع به بی‌احترامی می‌کنند.»
این روانشناس ادامه می‌دهد: «یک دسته دیگر از والدین، والدین سخت‌گیر هستند؛ والدینی که تأکیددارند در جایگاه بالاتری قرار دارند و احترام را جاده یک‌طرفه می‌دانند. این والدین اغلب به دلایل مختلف فرزندشان را سرزنش، تحقیر و مقایسه می‌کنند؛ فرزندان این دسته از والدین هم به‌محض ورود به گروه‌های سنی بالاتر، خشمی که با مقایسه، تحقیر و نادیده گرفته شدن تجربه کردند را نسبت به والدینشان نشان می‌دهند.»
کیان ارثی تأکید می‌کند: «سخت‌گیری والدین شاید در دهه‌های قبل نتیجه‌بخش بود اما به تمام دلایل مختلف بافتی و فرهنگی در چند دهه اخیر فرزند پروری، این روش دیگر تأثیرگذار نیست و برخلاف گذشته ما امروزه شاهدیم که در خانواده‌های سخت‌گیر، بچه‌ها اگر هم به‌صورت مستقیم بی‌احترامی نکنند، به شیوه‌های غیرمستقیم مثل درس نخواندن، عدم رسیدگی به کارهای شخصی، عدم مسئولیت‌پذیری و... نارضایتی خودشان را از احترامی که ندیده‌اند، نشان خواهند داد.»
راهکارهایی برای حفظ حرمت والدین توسط کودکان و نوجوانان
کیان ارثی می‌گوید بهترین راهکار برای حفظ حرمت والدین توسط فرزندان این است که احترام را به شکل افقی ببینیم نه عمودی: «به‌جای آنکه یک نفر به‌عنوان والد بالا قرار بگیرد و فرزندان به آن‌ها احترام بگذارند، والد و فرزند باید در یک خط افقی قرار بگیرند؛ اگرچه سن این دو متفاوت است اما هرکدام حقوقی دارند.»
او ادامه می‌دهد: «برای آنکه خانواده به شیوه سالمی پیش رود به‌جای آنکه این‌گونه نگاه کنیم که بچه‌ها چطور به والدین احترام بگذارند، باید بگوییم که افراد چطور به یکدیگر احترام متقابل بگذارند؛ لذا این مسئله را باید در نظر داشت که اگر من و فرزندم بخواهیم نسبت به هم احترام بگذاریم، هر دو چه انتظاراتی از هم داریم.»
کیان ارثی در پایان تأکید می‌کند: «زمانی احترام بین والد و فرزند حاکم می‌شود که ما یک درک بازنویسی شده‌ای از احترام ارائه کنیم و به خانواده‌ها بگوییم که احترام یعنی درست گفت‌وگو کردن، حق انتخاب دادن، قضاوت نکردن، درست شنیده شدن و...؛ زمانی که درک ما نسبت به کلمه احترام تغییر کند، در این صورت می‌توانیم از رسانه‌ها، مدرسه و والدین برای جا انداختن و آموزش مقوله احترام استفاده کنیم.»