باغ گنبد سبز باغ کوچکی واقع در انتهای خیابان چهار مردان قم ؛ جنب گلزار شهدا و در بخش شرقی شهرمی باشد که سه اثر تاریخی از قرن هشتم هجری در آن قرار دارد . این منطقه در محل به دروازه کاشان مشهور است و گنبد های آن نیز به گنبد های دروازه کاشان معروفند . دو گنبد از این مجموعه ؛ با توجه به کتیبه های تاریخی موجود ؛ مدفن امرای خاندان علی صفی – فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم ه . ق است . کتیبه گنبد سوم متاسفانه از بین رفته و تاریخ و صاحب آن معلوم نیست ؛ اما با توجه به مدارک مختلف ؛ این گنبد نیز از نظر تاریخی به همان دوره مربوط است و احتمالاُ به یکی دیگر از افراد خاندان علی صفی تعلق دارد . مردم قم ؛ این سه بنا را به صورت مجموعه مدفن ” سعد ؛ سعید و مسعود ” از بزرگان عرب های اشعری و احیا کنندگان قم در دوره اسلامی می دانند.

 

تاریخچه بنا

طبق کتیبه‌های موجود در مجموعه‌ تاریخی مقابر گنبد سبز، این عمارات در قرن هشتم هجری قمری به‌عنوان آرامگاه و محل دفن خاندان صفی از حاکمان شهر قم احداث شده است؛ هرچند به اعتقاد مردم استان قم، این سه آرامگاه متعلق به سه تن از بزرگان عرب اشعری است که شهر قم را در دوران اسلامی احیا کرده‌اند. آن‌ها صاحبان این مقابر را سعد، سعید و مسعود می‌پندارند؛ اما این موضوع با توجه به تاریخ برج‌مقبره‌هایی که در مناطق مختلف ایران وجود دارد و همچنین سرگذشت شهر قم، چندان درست نیست.

به‌طور کلی، می‌توان با توجه به نوشته‌های حک‌شده در کتیبه‌های تاریخی این مجموعه، مقابر گنبد سبز را مدفن خواجه اصیل‌الدین و خواجه علی صفی در نظر گرفت؛ فرد دیگر، متاسفانه به‌دلیل از بین رفتن کتیبه‌ سومین گنبد، ناشناس مانده‌ است؛ البته با توجه به نوشته‌های تاریخی، به نظر می‌رسد که برخی دیگر از خاندان صفی در پایین گنبد سبز دفن شده باشند. سه گنبد شمالی مجموعه باغ گنبد سبز متعلق به اواخر قرن هشتم هجری و اوایل قرن نهم هجری است.

گنبد جنوبی مدفن خواجه اصیل‌الدین و دو نفر دیگر از حاکمان خاندان صفی محسوب می‌شود که در سال ۷۶۱ هجری قمری وفات یافته‌اند. تاریخ احداث گنبد مرکزی، آرامگاه خواجه علی صفی و مقبره‌ سه تن از فرمانروایان خاندان صفی را مربوط به سال ۷۹۲ هجری قمری می‌دانند.

گنبدهای واقع در مقابر باغ عبارتند از: ۱- گنبد جنوبی ، ۲- گنبد میانی ۳- گنبد شمالی .

 

گنبد جنوبی

بر اساس کتیبه تاریخی ، این گنبد مدفن خواجه اصیل الدین ، فرزند علی صفی نیای بزرگ خاندان صفی و عموی بانی گنبد است . خواجه علی صفی در قم نائب خالصه جات خواجه علاء الدین محمد هندو بود و دیگری فرزند وی خواجه علی اصیل یا همان جمال الدین علی است . او نخستین کسی از این خاندان است که بر حکومت قم و مضافات آن دست یافت . آغاز فرمانروایی وی بعد از درگذشت ابوسعید بهادر به سال ۷۳۶ ه . ق بوده که سال ۷۵۹ ه . قم در حین عهده داری این مقام کشته شد .

 

گنبد میانی

از مفاد کتیبه چنین بر می آید که سه نفر در این آرامگاه مدفونند . نخستین فرد که نام او در آغاز کتیبه آمده خواجه جمال الدین علی است . همان خواجه علی صفی ، او فرزند خواجه صفی الدین و نواده علی صفی ماضی ، شخصیتی سیاسی اجتماعی در قرن هشتم و دومین امیر خاندان صفی است که پس از خواجه علی اصیل ، فرمانروای قم گردید و تا آنجا که مشخص شده است تا سال ۷۷۴ ه . ق در این مقام بود . خواجه علی خانقاهی در قم داشت که بیرون از دروازه کنکان قرار گرفته بود . جز این خانقاه اثری به جای مانده دیگر از خواجه علی صفی گنبد اصیل الدین است که در سال ۷۶۱ ه . ق بر قبر عمو و پسر عموی خود خواجه اصیل الدین و خواجه تاج الدین بنیان نهاد . نفر دوم مدفون در این گنبد ، امیر جلال الدین است که در متون تاریخی سخنی از او به میان نیامده است .

سومین فرد مدفون که به عنوان برادر خواجه جمال الدین علی نام برده شده ، خواجه عماد الدین محمود قمی یکی دیگر از فرزندان خواجه صفی الدین است که تا سال ۷۹۱ ه . ق عهده دار امور نواحی قم بوده است .

 

گنبد شمالی

نام بانی و صاحب بنای این گنبد به جهت صدمه دیدن کتیبه آن مشخص نیست . اما محقق خارجی دونالدویلبر آن را متعلق به سال های ۷۶۵ – ۷۱۵ ه . ق می داند و معتقد است با توجه به خصوصیات مشترک زیاد با دو گنبد دیگر ، آن سه بنا در یک محدوده زمانی ساخته شده و متعلق به خاندان صفی می باشد . آنچه بیش از اندازه قابل توجه و توصیف می باشد ، نوع معماری و مهندسی بنا و همچنین گچبری های منحصر به فرد است که می توان به جرأت گفت در نوع خود بی نظیر است . گنبد های مقبره از دو پوسته گسسته رک تشکیل شده و پوسته خارجی به منشور شانزده ترکی و پوسته داخلی بصورت عرقچین می باشد که بر روی بدنه استوانه ای شکل دوازده وجهی بنا قرار دارد .

البته پوسته خارجی گنبد جنوبی در طی زمان تخریب گشته و فرو ریخته است و پوسته داخلی آن در دوران معاصر تعمیر و بازسازی شده است  به احتمال قریب به یقین فرم و شکل این گنبد با توجه به اشتراکات فراوان با دو بنای شمالی و میانی به همان شکل دو پوسته رک می باشد.