البته تاریخ این کشف، مربوط به مهر و آبان ۱۳۸۸ است ولی به خاطر اینکه سارقان آثار فرهنگی به آثار کشف شده در آن دستبرد نزنند، این موضوع برملا نشد.  این غار ۳۷۵ متری، توسط گروه‌های کوهنوردی و غارنوردی‌ای از شهرهای گنبدکاووس و گرگان کشف شده بود.  

 اولین غار عمودی عمیق ایران، غار پراو در کرمانشاه است که بیش از ۷۵۰ متر عمق دارد و توسط یک گروه انگلیسی در نوردیده شد.

اسمش را گذاشته‌اند غار «سُم». می‌گویند که ۳۷۵ متر عمق دارد. کشف این غار توسط امین شادوند و دوستانش و در ارتفاعات شرقی کوه خواجه قنبر روستای دوزین بخش گالیکش گلستان اتفاق افتاد.   غار، در ارتفاع ۱۷۰۰ متری کوه خواجه قنبر قرار دارد و وقتی که کاشفان آن، سراغش رفتند، نمی‌دانستند که در حال کشف دومین غار عمیق ایران هستند.  البته محلی‌ها، از وجود چنین غاری خبر داشتند ولی جرات وارد شدن به آن را نداشتند. شایعه‌های زیادی هم درباره این غار وجود داشت که البته چندان هم عجیب و غریب نبودند.

   بر و بچه‌های کوهنورد استان گلستان در ماه‌هایی که بارندگی کم می‌شود، برای کاوش غار سُم می روند

 محلی‌ها، از وجود خفاش‌هایی – یا به قول خودشان، کفاش‌هایی- در این غار صحبت می‌کردند که خیلی بزرگند و به خاطر بزرگی‌شان، نمی‌توانند از غار خارج شوند. این غار، ترکیبی از مسیرهای عمودی و افقی است. کوهنوردان، مسیرهای افقی را دهلیز می‌گویند و مسیرهای عمودی را هم چاه. چاه‌های این غار، توسط دهلیزها به هم وصل می‌شوند. گروه کوهنوردی قابوس گنبدکاووس، تا حالا ۱۷ چاه از این غار را کشف کرده. چهارتای باقی را هم، دیگران کشف کرده‌اند.  

زمانی برای رام کردن غارها

بهترین زمان برای گشتن چنین غارهایی را، شهریور و مهر می‌دانند. چرا؟ چون در بقیه مواقع داخل این غارها، آب جمع می‌شود و نمی‌توان به انتهای آنها رفت.  کشف امین شادوند و دوستانش هم، به آبان ماه سال ۸۸ برمی‌گردد. آنها، این مساله را رسانه‌ای نکرده بودند تا بتوانند ادامه کاوش‌های غارشناسانه خودشان را به سرانجام برسانند.

 ضمن اینکه داخل این غار هم، آثار باستانی وجود داشت و احتمال می‌رفت که با رسانه‌ای شدن خبر، بعضی‌ها هوس سرقت این آثار باستانی به سرشان بزند.  

البته کاوش این غار در غیر از این ماه‌ها، خطرناک است. بالاخره امکانات می‌خواهد و گروه پشتیبانی و باخبر بودن از نقشه غار و میزان تنگی معابر و ... اگر این چیزها رعایت نشود، احتمال حادثه بسیار زیاد می‌شود. حادثه هم که پیش بیاید، اگر گروه پشتیبانی وجود نداشته باشد، کار به جاهای باریک می‌رسد.

   تا حالاها خیلی‌ها به این دهانه قدم گذاشته‌اند اما همین خیلی‌ها، زحمت فراتر رفتن از این دهانه را به خودشان نداده‌اند

 بعد از گروه قابوس، گروهی دیگر به نام آفاق، بدون اطلاع از کاوش‌های قبلی، به این غار رفتند. بعد از این قرار است که یک گروه حرفه‌ای غارنوردی و کوهنوردی از استان گلستان، چاه‌های بعدی این غار را هم کشف کنند و تا جایی که می‌توانند، پیش بروند. امین شادوند و دوستانش هم، به این تیم استانی خواهند پیوست تا از تجربه‌های قبلی‌شان استفاده شود.

اولین غار کشف شده ایرانی‌ها

کاوش این غار عمودی، از تیرماه ۱۳۸۸شروع شد. گروه کوهنوردی قابوس، از وجود این غار اطلاع پیدا کردند. حتی گروهی دیگر، گفته بودند که این غار، عمودی است و چاه دارد. آنها برای صعود فنی به این غار، وسایل فنی مورد نیاز را برداشتند و رفتند. از تیرماه ۱۳۸۸، چهار دوره به کاوش پرداختند تا اینکه برف و باران پاییزی و زمستانی، مانع ادامه کارشان شد.

آنها موفق شدند تا چاه هفدهم را کاوش کنند و گروهی دیگر هم، کاوش آنها را ادامه داده و تا چاه بیست و یکم رفتند. شادوند که در کاوش این غار حضور داشته می‌گوید: «ما درکرمانشاه غار ۷۰۰ متری هم داریم که خارجی‌ها کشفش کرده‌اند. یک غار طولانی دیگر هم در همان کرمانشاه داریم که باز هم خارجی‌ها کشفش کرده‌اند. اما این، اولین غار بزرگی است که توسط گروه‌های ایرانی کشف و کاوش شده». آنها در کاوش‌های خودشان، در چاه دوم موفق شدند دو تا اسکلت انسان کشف کنند و کلی آثار باستانی دیگر؛ شاید سفال‌هایی مربوط به دوره پیش از اسلام. در یکی از چاه‌ها هم، اسکلت‌هایی از یک حیوان ناشناخته کشف کردند؛ البته حدس خودشان این است که نوعی خفاش بزرگ‌تر از اندازه معمولی است ولی هنوز، چیزی مشخص نیست و همه چیز را به اظهارنظر جانورشناسان موکول کرده‌اند.

 می‌گویند اگر اسکلت خفاش باشد، ۱۵ برابر خفاش‌های معمولی است و از این بال تا بال دیگرش، ۵۰-۴۰ سانتی‌متر می‌شود. وجود این‌گونه جانوری را، مردم محلی هم مطرح می‌کردند.  قسمت‌های جنوبی این غار و بیرون آن، باستانی است. مردم محلی معتقدند که اینجا، زمانی شکارگاه بهرام گور بوده.

در دشت روبه‌رویی این غار، چاله‌هایی به عمق ۵۰ متر به چشم می‌خورد که دست‌ساز است. اطراف غار هم، یال‌هایی وجود دارد که می‌گویند بقایای قلعه یا گردشگاهی بوده که الان خراب شده. حتی اینجا غاری هم هست که به آن غار دیو می‌گویند و مربوط می‌شود به داستان هفت خوان رستم و نبرد این پهلوان ایرانی با دیو و از این قبیل ماجراها.  

   ورود به غار، نیاز به انسان‌های لاغر و کشیده دارد. با وجود چنین ورودی‌های تنگی، لابد خودتان می‌فهمید که مناسب چنین غارنوردی‌هایی هستید یا نه!

   این اسکلت‌ها، متعلق به یک انسان است. البته الان که ترس ندارد اما در دل تاریک یک غار، هیبت دیگری به خودشان می‌گیرند. 

    این اسکلت‌های ناشناخته، معلوم نیست که متعلق به چه حیوانی است. حدس و گمان کوهنوردان، به این است که متعلق به نوعی خفاش بزرگ است.