این دیوار تاریخی که حدود ۲۰۰ کیلومتر طول دارد، دومین دیوار طولانی جهان محسوب می‌شود که قدمتی به بلندای تاریخ دارد.
دیوار تاریخی گرگان که از آن در کتب تاریخی با نام دیوار سرخ نیز یاد کرده‌اند، قدمت بسیار بالایی دارد که در تاریخ ایران ریشه کرده است.
شواهد باستان‌شناسی و داده‌های تاریخی نشان داده‌اند که قدمت این دیوار به حداقل هزار سال قبل از ساخت دیوار بزرگ چین برمی‌گردد. بنابراین این دیوار دفاعی را باید یکی از میراث تاریخی کشور به حساب آوریم.

برخی از محققان ساخت این دیوار تاریخی را به دوران هخامنشیان نسبت می‌دهند. در کتاب‌های تاریخی و روایات مختلف آمده است که این دیوار قرار بوده که از حمله اسکندر مقدونی جلوگیری کند. به همین دلیل است که نام دیگر دیوار بزرگ گرگان را بسیاری از مردم، دیوار اسکندر می‌دانند.

نام های دیگر دیوار تاریخی گرگان

همان‌طور که اشاره شد دیوار بزرگ گرگان سد اسکندری نیز نامیده می‌شود. یکی دیگر از نام‌هایی که به این دیوار بزرگ داده‌اند، دیوار مار سرخ است. علت نام گذاری مار سرخ یا دیوار سرخ وجود آجرهای قرمز رنگ در قسمت میانی این دیوار است. از نام‌های دیگر این دیوار تاریخی می‌توان به سد اسکندر، سد پیروز، سد انوشیروان، قزل‌آلان اشاره کرد.

تاریخچه احداث دیوار گرگان

تاریخچه احداث این دیوار بزرگ را باید در یکی از دو سلسله هخامنشیان و یا ساسانیان جست‌وجو کرد. هرچه که هست تا امروز سند قطعی برای مشخص شدن ساخت تاریخی این دیوار به دست ما نرسیده اما چیزی که می‌توان با اطمینان گفت این است که قدمت دیوار گرگان از دیوار چین بیشتر است.

کوره های آجرپزی اطراف دیوار

در ضلع جنوبی دیوار دفاعی گرگان، خندق هایی برای پذیرایی از کوره های آجرپزی با عمق ۲ متر در زمین‌های این منطقه ساخته شده‌اند. این خندق‌ها بر خلاف جهت وزش باد ساخته شده‌اند که خبر از نبوغ مهندسین در حدود ۱۵۰۰ سال پیش می‌دهد. در این خندق ها سکوهایی برای نگهداری خشت های تولید در ۱۱ ردیف با فاصله تقریبی ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر از یکدیگر ساخته شده‌ بودند تا عبور جریان هوا و گرما و حرارت حاصل از مواد سوختی داخل کوره را ممکن سازند.

محل دقیق قرارگیری دیوار

آن‌چه که در حال حاضر از این دیوار تاریخی باقی مانده است از ساحل کمش تپه در جنوب رود اترک و شمال بندر ترکمن آغاز می‌شود اما هنوز محققان نتوانسته‌اند انتهایی برای این دیوار مشخص کنند. طبق احتمالاتی که وجود دارد ممکن است انتهای این دیوار دفاعی در نزدیکی رود گرگان، روستای خوجه لر، کوه‌های گلیداغ و یا قله کوه علی‌آباد قرار گرفته باشد.

یکی از علت‌های مشخص نبودن انتهای این دیوار می‌تواند این باشد که در زمان ساخت این دیوار سطح آب دریای مازندران از حال کنونی پایین‌تر بوده و ممکن است بخش هایی از این دیوار زیر آب دریا قرار گرفته تخریب شده باشد.

اندازه دیوار

طول دیوار بزرگ گرگان همان‌طور که اشاره شد، حدود ۲۰۰ کیلومتر تخمین زده شده است. نکته قابل توجه اما این است که با توجه به از بین رفتن بخش زیادی از دیوار، نمی‌توان طول و ارتفاع دقیق این دیوار را مشخص نمود. آنچه در مورد این دیوار مورد اتفاق نظر قرار دارد، این است که ۳۰۰۰۰ سرباز می‌توانستند به منظور دفاع در طول دیوار استقرار یابند.

جنس دیوار

بررسی‌های گروه باستان شناسان ایرانی و باستان شناسان دانشگاه‌های ادینبورگ و دورهام، نشان می‌دهد در ساخت این دیوار عظیم ده‌ها میلیون قالب آجر به کار رفته‌است.
این محققان شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافته‌اند که نشان دهنده کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است. در مورد جنس این دیوار نیز نظریات زیادی وجود دارد و از سنگ، سرب، آجر، آهک و گچ به عنوان مواد سازنده این دیوار صحبت شده است.

سیستم آبرسانی دیوار

وجود جنگ بر سر آب در تمام طول تاریخ و در جوامع مختلف توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. در سرزمین ایران و در زمان گذشته، رودخانه گرگانرود مهم‌ترین منبع تامین آب و فعالیت‌های کشاورزی و اقتصادی مردمان گرگان و یکی از عوامل توجه گروه‌های انسانی مستقر در مراتع و دشت های وسیع به شمار می‌رفت. وجود این رودخانه نقش بسزایی در احداث دیوار سرخ در راستای حفظ امنیت منطقه داشته است.

این دیوار بهترین موقعیت برای بهره‌وری از آب گرگانرود را دارد. طراحی سیستم آبرسانی در حفر کانال برای تامین آب شرب ساکنین و حیوانات، آبیاری اراضی کشاورزی، کاربری نظامی و آبگیری خندق‌ها در مواقع جنگ و تهیه و تولید خشت جهت ساخت دیوار چنان دقیق است که امروزه نیز برای هدایت آب مورد استفاده قرار می‌گیرد.

اگر راهی استان زیبای گلستان هستید، باید بدانید که انتخاب‌های اقامتی فراوانی پیش روی شماست؛ یکی از آن‌ها اقامتگاه بوم گردی خانه ابریشم رامیان است، جایی که هر گوشه‌اش مثل یک موزه فرهنگ بومی پیش رویتان ظاهر می‌شود!

قلعه های پشت دیوار دفاعی

اولین چیزی که بعد از تماشای دیوار بزرگ گرگان به چشم می‌آید، قلعه‌های متروکی هستند که یکی پشت دیگری کنار هم قرار گرفته‌اند و خبر از یک تاریخ بلند و طولانی از ایران می‌دهند. پشت دیوار بزرگ گرگان حدود ۳۶ قلعه با مساحت های ۵ تا ۲۰ هکتار کشف شده اند که مکانی برای دفاع از این منطقه بوده‌اند.

با ساخت این قلعه‌ها، تیراندازان روی این قلعه‌ها می‌ایستادند و از طریق تیرهای هوایی دشمنان مقابل خود را فلج می‌کردند. البته امروزه بخش زیادی از این بناها در زیر خاک رفته‌اند؛ با این حال اما این موضوع را نمی‌توان فراموش کرد که تماشای این بنای تاریخی بسیار شگفت‌آور و جذاب است.

خندق های پشت دیوار

بسیاری از قلعه‌هایی که در نواحی شرقی ساخته شده بودند، علاوه‌بر ارگ، حصار و بارو دارای خندق‌هایی با هدف آجرپزی نیز بودند. بزرگترین خندقی که در این منطقه کشف شده حدود ۳۳۰ هکتار وسعت داشته است. البته برخی معتقدند که این خندق‌ها همچنین خصوصیت دفاعی نیز داشته‌اند و می‌توانستند در صورت گذر دشمنان از دیوار آن‌ها را غافلگیر کند.

اهمیت تاریخی دیوار

هجوم و تاخت و تاز اقوام مختلف بر ایران سبب شد تا در هر دوره‌ای دفاع مهم‌ترین عنصری باشد که در بسیاری از سازه‌های ایرانی به چشم می‌آید. بی‌شک اهمیت تاریخی دیوار بزرگ گرگان برای دفاع از خاک کشور بسیار ارزشمند بوده و مطمئناً این کشور را از هجوم دشمنان زیادی در امان نگه داشته است.

خط آهن گرگان به آسیای میانه

خط آهن گرگان به سوی آسیای میانه بخشی از قسمت شمال و جنوب دیوار تاریخی گرگان را قطع می‌کند و این دیوار به دو نیم تقسیم کرده است. با توجه به این که بخش‌های زیادی از این دیوار تاریخی در زیر خاک دفن شده است، در تاسیس این خط آهن برای عبور از دیوار از پل استفاده نشده است. البته باید امیدوار بود که در آینده با احداث این خط آهن، اندک بقایای این دیوار تاریخی آسیبی نبیند.

نحوه دسترسی به دیوار تاریخی گرگان برای بازدید

اگر بخواهید با خودرو شخصی به این منطقه بروید، ابتدا باید حدود ۵۳۵ کیلومتر از سمت تهران به سمت شهرهای فیروزکوه، ساری، گرگان، آزادشهر و مینودشت و سرانجام به کلاله رانندگی کنید. البته برای رسیدن به این دیوار تاریخی می‌توانید مسیرهای شمالی دیگری را نیز انتخاب کنید.

برای رسیدن به گرگان از راه‌های دیگری هم‌چون اتوبوس، قطار و حتی هواپیما نیز می‌توانید استفاده کنید و بعد از آن ماشین‌هایی را پیدا کنید که به سمت کلاله می‌روند.

بعد از این که خود را به کلاله رساندید تنها کافیست که به سمت روستای تمرقره‌قوزی بروید که البته بومی‌ها آن را با نام منطقه پیشکمر نیز می‌شناسند. از مرکز گرگان تا دیوار گرگان حدود ۹۵ کیلومتر فاصله است، بنابراین وقتی به گرگان رسیدید حدود یک ساعت تا دیوار گرگان باید به مسیر خود ادامه دهید. از کلاله حدود ۵۵ کیلومتر و از گنبدکاووس حدود ۱۹ کیلومتر فاصله تا دیوار گرگان وجود دارد.

شاید تا به‌حال از بومی‌های شمال شنیده باشید که بزرگ‌ترین دیوار دنیا، در گرگان قرار دارد اما این لقب بعد از ساخت دیوار چین از دیوار سرخ گرفته شده است. جالب است بدانید که دیوار گرگان دومین دیوار بزرگ دنیا است و این ماجرا بعد از گذشت چندین قرن می‌تواند یکی از اعجاب‌آورترین حقایق راجع به تاریخ ایران باشد.

در بعضی کتب رسمی آمده است که دیوار بزرگ دفاعی گرگان دومین دیوار بزرگ جهان است و با حدود ۲۰۰ کیلومتر طولی که دارد یکی از خارق‌العاده‌ترین آمارها برای یک دیوار تاریخی محسوب می‌شود. البته همان‌طور که اشاره شد در طول سال‌ها بخش‌های زیادی از ارتفاع دیوار گرگان به زیر زمین رفته است و تنها بخش‌های کمی از آن روی زمین و قابل مشاهده است.

از آن‌جایی که این دیوار نیز به مانند دیوار چین برای دفاع ساخته شده،‌ آن را به عنوان دومین سازه دفاعی دنیا می‌شناسند. اگر طول تقریبی این دیوار را همان ۲۰۰ کیلومتر بدانیم و به امکان قرارگیری ۳۰۰۰۰ سرباز پشت این دیوار فکر کنیم، بی‌شک از کار معماران چنین سازه‌ای شگفت‌زده خواهیم شد.

به دست آوردن تاریخ دقیق در مورد دیوار گرگان امری دشوار است زیرا نام هخامنشیان، ساسانیان، اشکانیان و حتی مادها در میان کتب کارشناسان به چشم می خورد. یکی از واقعیت‌های مهمی که درباره دیوار بزرگ گرگان می‌توان به آن استناد کرد این است که این دیوار قدیمی‌ترین دیوار بزرگ جهان است.

بهترین فصل بازدید از دیوار گرگان

به طور کلی بهترین فصل برای مسافرت به مناطق شمال ایران، بهار و تابستان هستند اما اگر دوست داشته باشید در پاییز و زمستان به سمت این مناطق بروید، بهتر است تجهیزات و خودروی مناسبی با خود داشته باشید که بتوانید در صورت نامساعد بودن وضعیت جاده گرگان، مشکلات را پشت سر بگذارید.

لازم به ذکر است که تماشای دیوار بزرگ کاملا رایگان است و می‌توانید در اطراف آن به عکاسی بپردازید. خصوصا در فصل پاییز و زمستان که موقعیت عکس‌برداری را چندین برابر جذاب‌تر و خواستنی‌تر می‌کند.