نایبند، ماسوله ای سرسبز در دل کویر!

روستای منحصربه‌فرد نایبند که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، در کویر لوت قرار دارد و تا شعاع ۲۰۰ کیلومتری آن، هیچ آبادی وجود ندارد. روستای نایبند به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی طبس، در دهستان کویر واقع شده است و طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیتی بالغ بر ۴۲۷ نفر (۱۲۶ خانوار) در آن سکونت دارند.

منطقه نایبند در سرزمینی کویری واقع شده است؛ گرچه وجود کوه‌های علی آباد، آب شلمه و کوه نایبند، اینجا را به منطقه‌ای کوهستانی تبدیل کرده‌اند. این کوه‌ها حدود ۲,۵۰۰ متر نسبت به کویر لوت اختلاف ارتفاع دارند که نایبند با ۳,۰۵۰ متر ارتفاع مرتفع‌ترین آن‌ها به حساب می‌آید.

شاید عکس‌های این روستا کمی برای‌تان آشنا باشد؛ اگر کمی فکر کنید، می‌بینید که این صحنه‌ها را در فیلم محمد رسول الله (ص) به کارگردانی مجید مجیدی دیده‌اید.

در کنار جاذبه‌های طبیعی و تاریخی این منطقه، آنچه که به‌شدت موردتوجه علاقه‌مندان به محیط زیست قرار می‌گیرد، یوزپلنگ ایرانی است. منطقه نایبند از معدود جاهای دست‌نخورده ایران است که زیستگاه یوزپلنگ آسیایی محسوب می‌شود.

روستای نایبند کجاست؟

روستای نایبند از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی است و در جنوب شهرستان طبس و در کنار جاده طبس-راور قرار دارد. این روستا مشرف به کویر لوت و در دامنه کوهستان است و از توابع بخش دیهوک در دهستان کویر به حساب می‌آید. برای دسترسی به روستای نایبند باید به جنوب شهر طبس بروید و وارد جاده طبس-راور شوید و پس از کریت، دیهوک و زنوغان، با تابلوهای نایبند مواجه می‌شوید که اگر طبق تابلوها به مسیر خود ادامه دهید، تابلوی خروجی روستای نایبند را خواهید دید.

روستای نایبند حدودا ۲۱۰ کیلومتر با شهر طبس فاصله دارد؛ روستایی در دل کویر که فکرش را هم نمی‌کنید مملو از نخلستان‌، باغ‌ مرکبات و کشتزارهای گندم و جو باشد. از آنجا که مسیر طبس به نایبند حدود سه ساعت طول می‌کشد و ممکن است رانندگی تاحدودی برایتان خسته‌کننده باشد؛ ترجیحا شب را در نایبند بمانید و خستگی‌ در کنید.

تاریخچه روستای نایبند

نایبند سابقه‌ای تاریخی دارد که قرارگیری آن در مجاورت مسیر کاروان‌رو، وجود منابع آب، موقعیت سوق‌الجیشی روستا، زمین‌های حاصل‌خیز و… منجر به‌شکل‌گیری آن شده‌ است. در مستندات و کتب تاریخی، از نایبند به‌عنوان استراحتگاه و مأمنی در حاشیه کویر اسم برده شده است. به‌عنوان مثال، در کتاب کویرهای ایران نوشته سون هیدن، کویرشناس شهیر سوئدی، درباره نایبند آمده است:

این روستا در زمانی که نادر به قصد بیرون راندن و فرونشاندن شورش افغان‌ها از پایتخت خود حرکت کرد، پایگاه و استراحتگاهی برای او و سربازانش بود.

بر اساس پژوهش‌های تاریخی، سابقه سکونت در نایبند به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد؛ زمانی که اولین ساکنان روستا برای سکونت در این محل اقدام به ایجاد فضاهای دستکند در حاشیه جنوبی صخره کردند. وجود حفره‌های غارمانند در برخی نقاط این روستا، گواهی بر این ادعا است که در دوران غارنشینی در آن‌ها زندگی جریان داشته است. این حفره‌ها و دالان‌ها اکنون به‌عنوان محلی برای نگهداری دام و انبار به کار می‌رود.

پس از شکل‌گیری اولین واحدهای مسکونی در بخش‌های فوقانی صخره، اهالی به بخش‌های بالایی روستا نقل‌مکان کردند. در ادامه باغداری و کشاورزی در حاشیه روستا توسعه یافت و به‌تبع آن جمعیت مردم افزایش پیدا کرد و در نتیجه، ساخت‌وساز در امتداد شمالی صخره به‌سمت چشمه اصلی پیش رفت.

در عصر صفوی با افزایش یاغی‌گری در این منطقه، مردم برای حراست و دفاع از جان و مال خود، به فکر احداث قلعه و برج‌های دیده‌بانی افتادند؛ ضمن اینکه بافت روستای نایبند درهم فشرده شد و نتیجه آن معابری محصور و کم‌عرض و احداث خانه‌ها به‌شکل پلکانی بود.

در اواخر عصر قاجار و اوایل پهلوی، ساختار معماری نایبند دچار تغییر شد و مردم به‌جای ساخت خانه‌های تک اتاقی، به‌ ساختارهای متنوع فضایی با خانه‌های چند اتاقی تمایل پیدا کردند. این تغییر ساختار معماری در ترکیب با مزارع، باغ‌ها و نخلستان‌ها، این روستا را به واحه‌ای در کویر لوت تبدیل کرد.

معماری روستای نایبند

روستای نایبند با بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت، از معماری خاصی شبیه به خانه‌های ماسوله برخوردار است؛ به‌طوری که تقریبا مرز مشخصی بین آن‌ها دیده نمی‌شود.

در واقع، روستای نایبند بر بلندای کوه قرار دارد و به‌خاطر کمبود زمین برای ساخت‌وساز، معماری خاصی در این محل شکل گرفته است که شامل بناهایی با مساحت محدود و چند طبقه می‌شود و همین موضوع روستای نایبند را متمایز و شاخص کرده است. این نوع معماری شامل مجموعه‌ای متراکم از خانه‌ها می‌شود که پشت‌بام خانه‌ها نقش حیاط خانه را برای خانه‌های بالاتر دارند و به همین دلیل، هم‌بستگی خاصی بین ساکنان روستا وجود دارد.

کوچه‌های پیچ‌درپیچ این روستا در کنار معماری چند طبقه‌ای بناها و باغ‌ها و نخلستان‌هایی که آن را در بر گرفته، چشم‌انداز خارق‌العاده‌ای در دل کویر ایجاد کرده است؛ به‌خصوص که بسیاری از کوچه‌ها یا همان ساباط‌ها سرپوشیده هستند و نه‌تنها اهالی را از گرمای سوزان هوا در امان نگه می‌دارند؛ بلکه به‌لطف سکوهایی که در آن‌ها تعبیه شده، به محلی برای دورهمی اهالی روستا تبدیل شده‌اند؛ ضمن اینکه گردشگران نیز می‌توانند روی آن بنشینند و عکس یادگاری بگیرند. سون هیدن بهشت کوچک نایبند را به این شکل به تصویر کشیده است

احتمالا وجود چشمه‌های آب گرم و سرد در دو منطقه دیگ رستم و زردگاه، عامل شکل‌گیری این آبادی در این نقطه از کویر بوده است. از آنجا که بستر مناسبی برای ایجاد نخلستان‌ها و باغ‌ها در زمین‌های مجاور روستا فراهم بوده، باغ‌های چند طبقه مرکبات و سبزیجات در آن به وجود آمده است. زمستان‌های معتدل و تابستان‌های گرم و آفتابی و همین طور وجود چشمه‌ها و قنات‌ها دست‌به‌دست هم داده‌اند تا اراضی مجاور این روستا همواره قابل‌کشت باشند. از درختان و گیاهان روستای نایبند می‌توان به انواع مرکبات، توت، نخل، گندم، جو، حبوبات و سبزیجات مورد مصرف خانوارها اشاره کرد.

زیارتگاه نایبند

مزاری بر بلندای کوه نزدیکی روستا وجود دارد و مردم نایبند برای زیارت و ادای نذر از این کوه بالا می‌روند.

برج های نگهبانی

چهار برج نگهبانی در روستای نایبند وجود دارد که از بقایای یک قلعه ۳۰۰ ساله هستند و برای حفاظت و نگهبانی از روستا به کار می‌رفتند؛ به‌طوری که هنگام حمله ماموران حکومتی یا راهزنان، نگهبان‌ این برج‌ها به مردم خبر می‌دادند تا به خانه‌شان بروند و دروازه قلعه بسته می‌شد.

دیوارهای بلند اطراف روستا نیز به‌عنوان راهکاری تدافعی برای مقابله با راهزنان به حساب می‌آمد. با این حال، به‌دلیل نبود آذوقه کافی و فاصله زیاد بین نایبند تا روستاهای مجاور،‌ مردم نمی‌توانستند برای مدتی طولانی پشت دیوارها بمانند. یک مزیت دیگر روستا در زمان حمله دشمن، قرارگیری آن روی تپه‌ سنگی بلند است که باعث می‌شد اشراف خوبی به محیط اطراف داشته باشند.

چشمه های آب

همان طور که گفتیم چشمه‌های آب نایبند از جمله آبگرم دیگ رستم و چشمه زردگاه که در اثر فعل‌وانفعالات زیرزمینی به وجود آمده‌اند، علت اصلی حیات این روستا هستند. در ۱۰ کیلومتری نایبند نیز چشمه‌ کوچکی با آب گوگردی وجود دارد که به‌خاطر درجه حرارت بالایش می‌تواند باعث سوختگی شود. جالب اینکه درست در کنار این چشمه، یک چشمه آب سرد قرار دارد. این طور به نظر می‌رسد که این چشمه گوگردی خاصیت درمانی دارد و برای رفع دردهای رماتیسمی مفید است.

محیط زیست نایبند

یوزپلنگ ایرانی یکی از حیوانات پناهگاه حیات‌وحش نایبند است که در حال حاضر تعدادشان به ۱۵ قلاده می‌رسد. البته حیوانات دیگری همچون ببر، روباه کویری، روباه روپل، گربه ماسه‌ای، قوچ، میش، بزهای وحشی، جوجه تیغی ایرانی و... نیز در این منطقه زندگی می‌کنند. زاغ بور، سبزقبا، شاهین، کوکر یا باقرقره تاج‌دار، هوبره، کبک، سنقر خاکستری و... از جمله پرندگان منطقه نایبند هستند. نمی‌توان از نایبند گفت و حرفی راجع به پوشش گیاهی غنی آن نزد که شامل گیاهانی نظیر ارژن، بادام عاجی، تاغ، انجیر وحشی، گون و زیره می‌شود.

تفریحات روستای نایبند

روستاگردی: نایبند یک روستای معمولی نیست و از بافت تاریخی تا معماری پلکانی، ساباط‌ها، کوچه‌های باریک و حتی معاشرت با مردم بومی، از گذراندن اوقاتی خوش در این محل حکایت دارند.

تماشای آسمان شب: همیشه گفته‌اند، آسمان کویر فوق‌العاده دیدنی است و از آنجا که در این روستا آلودگی نوری کمی وجود دارد، می‌توانید حتی بدون تجهیزات هم از تماشای ستارگان نهایت لذت را ببرید.

عکاسی: بدون شک این همه زیبایی ارزش عکاسی و ثبت لحظه‌ها را دارد؛ پس در سفر به این منطقه حتما دوربین عکاسی همراه داشته باشید. ترکیب رمل‌های شنی و کویر اطراف روستا، معماری خانه‌ها و همین طور انبوه نخلستان‌های سرسبز، تصاویر خارق‌العاده‌ای برای شما به یادگار خواهند گذاشت.

کویرنوردی: اگر کمی از روستای نایبند فاصله بگیرید، می‌توانید به تماشای مناظر کویری مشغول شوید و با یک تیر دو نشان بزنید و از این محیط بکر حسابی لذت ببرید.

کوهنوردی: از آنجا که روستای نایبند روی کوه قرار دارد، سری به ارتفاعات روستا بزنید و پس از یک کوهنوردی سبک، با چشم‌انداز بی‌نظیری از روستا و مناطق کویری اطرافش مواجه شوید.