اعمال شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان چیست؟

شب قدر بهترین فرصت برای طلب آمرزش گناهان از خداوند است و پروردگار در شب بیست و یکم ماه رمضان عنایت خاصی به بندگان خود دارد و می‌خواهد بواسطه شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان بگونه‌ای بندگان خود را مورد آمرزش قرار دهد.

در چند روایت آمده است که از معصوم خواسته شد: مشخص کنید که شب قدر کدام یک از این دو شب است؟ ایشان تعیین نکرد، بلکه فرمود: «ما أَیْسَرَ لَیْلَتَیْنِ فِیما تَطْلُبُ؛ چه آسان است دو شب در آنچه می‌جویی» یا آنکه فرمود: «ما عَلَیْکَ أَنْ تَفْعَلَ خَیْراً فِی لَیْلَتَیْنِ،؛ باکی بر تو نیست که در هر دو شب کار خیر انجام دهی» و مانند آن روایاتی نیز وجود دارد.

اعمال مخصوص شب بیست‌ویکم ماه رمضان

نماز شب بیست و یکم ماه رمضان؛ در شب بیست و یکم ماه رمضان خواندن نمازی هشت رکعتی به گونه‌ای که پس از سوره حمد، هر سوره دلخواهی خوانده شود، مورد سفارش قرار گرفته است.

لعن بر قاتل امیرالمومنین علی(ع): گفتن ۱۰۰ بار ذکر «اللهم العن قتلة امیرالمومنین» و زیارت امیرالمومنین(ع) توصیه شده است.

همچنین توصیه شده تا دعای زیر خوانده شود:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اقْسِمْ لِی حِلْما یَسُدُّ عَنِّی بَابَ الْجَهْلِ وَ هُدًی تَمُنُّ بِهِ عَلَیَّ مِنْ کُلِّ ضَلالَةٍ وَ غِنًی تَسُدُّ بِهِ عَنِّی بَابَ کُلِّ فَقْرٍ وَ قُوَّةً تَرُدُّ بِهَا عَنِّی کُلَّ ضَعْفٍ وَ عِزّاً تُکْرِمُنِی بِهِ عَنْ کُلِّ ذُلٍّ وَ رِفْعَةً تَرْفَعُنِی بِهَا عَنْ کُلِّ ضَعَةٍ وَ أَمْناً تَرُدُّ بِهِ عَنِّی کُلَّ خَوْفٍ وَ عَافِیَةً تَسْتُرُنِی بِهَا عَنْ کُلِّ بَلاءٍ وَ عِلْما تَفْتَحُ لِی بِهِ کُلَّ یَقِینٍ وَ یَقِینا تُذْهِبُ بِهِ عَنِّی کُلَّ شَکٍّ وَ دُعَاءً تَبْسُطُ لِی بِهِ الْإِجَابَةَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ وَ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ السَّاعَةِ السَّاعَةِ السَّاعَةِ یَا کَرِیمُ وَ خَوْفا تَنْشُرُ [تُیَسِّرُ] لِی بِهِ کُلَّ رَحْمَةٍ وَ عِصْمَةً تَحُولُ بِهَا بَیْنِی وَ بَیْنَ الذُّنُوبِ حَتَّی أُفْلِحَ بِهَا عِنْدَ الْمَعْصُومِینَ عِنْدَکَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ؛

خدایا بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، و آن چنان بردباری روزی من گردان که در نادانی را به روی من ببندد، و هدایتی که رهیدن از هر گمراهی را به وسیله آن بر من منت نهی و ثروتی که در هر فقری را به سبب آن بر من ببندی و نیرویی که به آن هرگونه ضعفی را از من برگیری و عزّتی که مرا به آن از هر خواری اکرام نمایی و مرتبه بلندی که مرا به آن از هر افتادنی بلند گردانی، و امنیتی که به آن هر ترسی را از من دور کنی و سلامتی کاملی که مرا به آن از هر بلایی بپوشانی و دانشی که به آن در هر یقینی را به رویم بگشایی و یقینی که به آن هر شکی را از من برطرف کنی و دعایی که به آن سفره اجابت را در امشب و در این ساعت بگسترانی همین ساعت، همین ساعت، همین ساعت ای کریم، و ترسی که به آن هرگونه رحمتی را برایم پخش کن و بازدارنده ای که بین من و گناهانم پرده شود تا به سبب آن نزد معصومین به درگاهت رستگار شوم، به حق مهربانی‌ات ای مهربان‌ترین مهربانان...

شیخ کلینی روایت کرده است که امام محمدباقر(ع) در شب بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان دعا می‌خواند و تا نیمه شب و بعد از آن شروع می‌کرد به نماز خواندن.

غسل کردن؛ گفته شده است که در هر شب از شب‌های این دهه غسل مستحب است.

روایت شده است که حضرت رسول(ص) در هر شب این دهه غسل می‌کرد و اعتکاف در این دهه مستحب است و فضیلت بسیار دارد و أفضل اوقات اعتکاف است که روایت شده که مقابل دو حجّ و دو عمره است: «وَ کانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ الِهِ: اِذا کانَ الْعَشْرُ الْأَواخِرَ، اعْتَکَفَ فِی الْمَسْجِدِ، وَضُرِبَتْ لَهُ قُبَّةٌ مِنْ شَعْرٍ، وَشَمَّرَ الْمیزَرَ، وَطَوی فِراشَهُ؛ رسم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله چنان بود که چون دهه آخر ماه رمضان می‌شد در مسجد معتکف می‌شد و چادری معین برایش می‌زدند و کمر را محکم می‌بست و بستر خواب را جمع می‌کرد.

دعایی است که در «مصباح المتهجّد» و «کافی» نقل شده است که در شب بیست و یکم خوانده می‌شود:

یا مُولِجَ اللَّیْلِ فِی النَّهارِ، وَمُولِجَ النَّهارِ فِی اللَّیْلِ، وَمُخْرِجَ الْحَیِّ مِنَ

ای فروبرنده شب در روز و ای فروبرنده روزدر شب و ای بیرون آورنده زنده از

الْمَیِّتِ، وَمُخْرِجَ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ، یا رازِقَ مَنْ یَشآءُ بِغَیْرِ حِساب، یا اَللهُ

مرده و بیرون آورنده مرده از زنده‌ای روزی دهنده هرکه را خواهی بی حساب ای خدا

یا رَحْمنُ، یا اَللهُ یا رَحیمُ، یا اَللهُ یا اَللهُ یا اَللهُ، لَکَ الاسْمآءُ الْحُسْنی،

ای بخشاینده، ای خدا ای مهربان ای خدا ای خدا… از آن توست نامهای نیکو

وَالاْمْثالُ الْعُلْیا، وَالْکِبْرِیآءُ وَالاْلاءُ، اَسْئَلُکَ اَنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ

و نمونه‌های والا و بزرگی و نعمتها از تو خواهم درود فرستی بر محمّد و آل

مُحَمَّد، وَ اَنْ تَجْعَلَ اسْمی فی هذِهِ اللَّیْلَةِ فِی السُّعَدآءِ، وَ رُوحی مَعَ

محمّد و نام مرا در این شب در زمره سعادتمندان قرار دهی و روحم را با

الشُّهَدآءِ، وَاِحْسانی فی عِلِّیّینَ، وَاِسآئَتی مَغْفُورَةً، وَاَنْ تَهَبَ لی یَقیناً

شهدا مقرون سازی و احسان و نیکوکاریم را در بلندترین درجه بهشت و گناهانم را آمرزیده کنی و به من یقینی عطا کنی که

تُباشِرُ بِهِ قَلْبی، وَاِیماناً یُذْهِبُ الشَّکَّ عَنّی، وَتُرْضِیَنی بِما قَسَمْتَ لی،

همیشه با دلم همراه باشد و ایمانی به من بدهی که شک و تردید را از من دور سازد و بدانچه روزیم کرده‌ای خشنودم سازی

وَ آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً، وَ فِی الاْخِرَةِ حَسَنَةً، وَ قِنا عَذابَ النّارِ الْحَریقِ،

و بدهی به من در دنیا نعمت نیک و در آخرت نعمت نیک و نگهداری ما را از عذاب آتش سوزان

وَ ارْزُقْنی فیها ذِکْرَکَ وَ شُکْرَکَ، وَ الرَّغْبَةَ اِلَیْکَ وَ الاْنابَةَ، وَ التَّوْفیقَ لِما

و روزیم کنی در این شب ذکر خود و سپاسگزاریت و اشتیاق و بازگشت بسویت و توفیق برای انجام آنچه را

وَفَّقْتَ لَهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّد عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلامُ

موفق داشتی بدان محمّدو آل محمّد را که بر او و بر ایشان سلام باد.

مرحوم «شیخ کفعمی» از «سیّد بن باقی» نقل کرده است که در شب بیست و یکم می‌خوانی:

اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَاقْسِمْ لی حِلْماً یَسُدُّ عَنّی بابَ

خدایا درود فرست برمحمّد و آل محمّد و چنان بردباریی بهره‌ام کن که ببندد بر من دَرِ

الْجَهْلِ، وَهُدیً تَمُنُّ بِهِ عَلَیَّ مِنْ کُلِّ ضَلالَة، وَغِنیً تَسُدُّ بِهِ عَنّی بابَ کُلِّ

نادانی را و هدایتی به من ده که بر من منّت نهد از رهانیدن از هر گمراهی و بی نیازیی به من بده که درهای انواع فقر را به تمامی بر من ببندد

فَقْر، وَقُوَّةً تَرُدُّ بِها عَنّی کُلَّ ضَعْف، وَعِزّاً تُکْرِمُنی بِهِ عَنْ کُلِّ ذِلَّة، وَرِفْعَةً

و نیرویی به من ده که هرگونه سستی را از من باز گرداند و عزتی که از هر خواری مرا گرامی داری و رفعت مقامی

تَرْفَعُنی بِها عَنْ کُلِّ ضَعَة، وَاَمْناً تَرُدُّ بِهِ عَنّی کُلَّ خَوْف، وَعافِیَةً تَسْتُرُنی

که بدان وسیله مرا از هر پستی بلند کنی و امنیّتی که بوسیله آن هر ترسی را از من دور کنی و تندرستی که بدان وسیله

بِها مِنْ کُلِّ بَلاء، وَعِلْماً تَفْتَحُ لی بِهِ کُلَّ یَقین، وَیَقیناً تُذْهِبُ بِهِ عَنّی کُلَّ

مرا از هر بلایی بپوشانی و دانشی که به آن هر یقینی را بر من مفتوح گردانی و یقینی که بدان وسیله هر

شَکٍّ، وَدُعآءً تَبْسُطُ لی بِهِ الاجابَةَ فی هذِهِ اللَّیْلَةِ، وَفی هذِهِ السّاعَةِ

شک و تردیدی را از من دور سازی و دعایی که اجابتش را بر من بگسترانی در همین امشب و در همین ساعت

السّاعَةِ السّاعَةِ یا کَریمُ، وَ خَوْفاً تَنْشُرُ لی بِهِ کُلَّ رَحْمَة، وَعِصْمَةً تَحُولُ

ای بزرگوار و ترسی به من بده که هر رحمتی را بدان وسیله بر من بگسترانی و مرا چنان خودنگهدار کن که همان

بِها بَیْنی وَ بَیْنَ الذُّنُوبِ، حَتّی اُفْلِحَ بِها بَیْنَ الْمَعْصُومینَ عِنْدَکَ، بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ.

حالت میان من و گناهان حائل شود و بدان وسیله در پیشگاه معصومین (و خود نگهداران) درگاهت رستگار باشم به رحمتت ای مهربان‌ترین مهربانان.

صلوات فرستادن؛ به فرموده «شیخ مفید»، در این شب صلوات بسیار فرستید و بر ظالمان و غاصبان حقوق آل محمّد صلی الله علیه وآله و همچنین بر قاتل امیرمؤمنان علیه‌السلام بسیار لعن فرستید و برای خویش و پدر و مادرش و سایر مؤمنان دعا کنید.

دعا برای وجود مبارک امام زمان(ع) و فرج آن حضرت، یکی دیگر از اعمال این شب است.

اعمال مشترک شب‌های قدر

همچنین در اعمال مشترک شب قدر نیز آمده است:

غسل کند؛ علاّمه مجلسی فرموده بهتر است غسل این شب‌ها در هنگام غروب آفتاب انجام گیرد، که نماز شام را با غسل بخواند.

دو رکعت نماز بخواند که در هر رکعت پس از سوره «حمد»، هفت مرتبه «توحید» خوانده، و پس از فراغت از نماز ۷۰ مرتبه بگوید «أَسْتَغْفِرُ اللّه وَ أَتوبُ الَیْهِ». در روایت نبوی است که از جای برنخیزد تا خدا او و پدر و مادرش را بیامرزد.

قرآن کریم را باز کند و در برابر خود گرفته و بگوید:

اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِکِتَابِکَ الْمُنْزَلِ وَ مَا فِیهِ وَ فِیهِ اسْمُکَ الْأَکْبَرُ وَ أَسْمَاؤُکَ الْحُسْنَی وَ مَا یُخَافُ وَ یُرْجَی أَنْ تَجْعَلَنِی مِنْ عُتَقَائِکَ مِنَ النَّارِ؛

خدایا از تو درخواست می‌کنم به حق کتاب نازل شده ات، و آنچه در آن است، و در آن است نام بزرگترت، و نام‌های نیکوترت و آنچه بیم انگیز است و امیدبخش، اینکه مرا از آزادشدگان از آتش دوزخ قرار دهی. سپس هر حاجت که دارد بخواهد.

اللَّهُمَّ بِحَقِّ هَذَا الْقُرْآنِ وَ بِحَقِّ مَنْ أَرْسَلْتَهُ بِهِ وَ بِحَقِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فِیهِ وَ بِحَقِّکَ عَلَیْهِمْ فَلا أَحَدَ أَعْرَفُ بِحَقِّکَ مِنْکَ؛

خدایا به حق این قرآن، و به حق کسیکه آن را بر او فرستادی، و به حق هر مؤمنی که او را در قرآن ستودی، و به حق خود بر آنان، پس احدی شناساتر از تو به حق تو نیست.

سپس ۱۰ مرتبه هر یک از اذکار زیر را بگوید؛

بِکَ یَا اللَّهُ، بِمُحَمَّد، بِعَلِیٍّ، بِفَاطِمَة، بِالْحَسَن، بِالْحُسَیْنِ، بِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ، بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ، بِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی، بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، بِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ، بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ، بِالْحُجَّةِ.

سپس هر حاجتی که دارد را از خدا بخواهد.

زیارت حضرت سیدالشهّدا(ع) نیز در این روز توصیه شده است؛ در روایتی آمده است هنگامی که شب قدر می‌شود، منادی از آسمان هفتم از پشت عَرْش ندا سر می‌دهد که خدا هرکه را به زیارت مزار امام حسین(ع) آمده آمرزید.

این شب‌ها را احیا نگه دارد؛ روایت شده هرکه شب قدر را احیا بدارد، گناهانش آمرزیده می‌شود، هرچند به شماره ستارگان آسمان و سنگینی کوه‌ها و پیمانه دریاها باشد.

صد رکعت نماز بجا آورد؛ فضلیت بسیار دارد و بهتر آن است که در هر رکعت پس از سوره «حمد»، ۱۰ مرتبه «توحید» بخواند.

این دعا را بخواند:

اللَّهُمَّ إِنِّی أَمْسَیْتُ لَکَ عَبْداً دَاخِراً لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرّاً وَ لا أَصْرِفُ عَنْهَا سُوءاً أَشْهَدُ بِذَلِکَ عَلَی نَفْسِی وَ أَعْتَرِفُ لَکَ بِضَعْفِ قُوَّتِی وَ قِلَّةِ حِیلَتِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْجِزْ لِی مَا وَعَدْتَنِی وَ جَمِیعَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ مِنَ الْمَغْفِرَةِ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ وَ أَتْمِمْ عَلَیَّ مَا آتَیْتَنِی فَإِنِّی عَبْدُکَ الْمِسْکِینُ الْمُسْتَکِینُ الضَّعِیفُ الْفَقِیرُ الْمَهِینُ اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْنِی نَاسِیاً لِذِکْرِکَ فِیمَا أَوْلَیْتَنِی وَ لا [غَافِلا] لِإِحْسَانِکَ فِیمَا أَعْطَیْتَنِی وَ لا آیِساً مِنْ إِجَابَتِکَ وَ إِنْ أَبْطَأَتْ عَنِّی فِی سَرَّاءَ [کُنْتُ] أَوْ ضَرَّاءَ أَوْ شِدَّةٍ أَوْ رَخَاءٍ أَوْ عَافِیَةٍ أَوْ بَلاءٍ أَوْ بُؤْسٍ أَوْ نَعْمَاءَ إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ؛

خدایا شام کردم درحالیکه برای تو تنها بنده کوچک و خواری هستم، که برای خویش سود و زیانی را به دست ندارم، و نمی‌توانم از خود پیش آمد بدی را بازگردانم، به این امر بر خویش گواهی می‌دهم، و در پیشگاهت به ناتوانی و کمی چاره‌ام اعتراف می‌کنم، خدایا بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، و آنچه را به من و همه مردان و زنان مؤمن، از آمرزش در این شب وعده دادی وفا کن، و آنچه را به من عنایت فرموده‌ای کامل ساز، که من بنده بیچاره، درمانده، ناتوان، تهی‌دست خوار توأم. خدایا مرا فراموش کننده ذکرت قرار مده، در آنچه سزاوار آنم فرمودی، و نه فراموش کننده احسانت، در آنچه عطایم کردی، و نه ناامید از اجابتت، گرچه مدّت زمانی طولانی شود، چه در خوشی یا ناخوشی، یا سختی، یا آسانی، یا عافیت، یا بلا، یا تنگدستی، یا در نعمت همانا تو شنونده دعایی.

این دعا را کفعمی از امام زین العابدین(ع) روایت کرده است که در این شب‌ها، در حال قیام و قعود و رکوع و سجود می‌خواندند.

علاّمه مجلسی نیز گفته است، بهترین اعمال در این شب‌ها، درخواست آمرزش و دعا است، برای حوائج دنیا و آخرت خود، و پدر و مادر و خویشان، و برادران و خواهران مؤمن، چه آنان که زنده‌اند، و چه آنان که از دنیا رفته‌اند، و خواندن اذکار، و صلوات بر محمّد و آل محمّد به هر اندازه که بتواند و در بعضی از روایات نیز وارد شده است دعای جوشن کبیر را در این سه شب بخواند.

اعمال دهه سوم ماه مبارک رمضان

از شب بیست و یکم، دهه آخر ماه رمضان شروع می‌شود که بسیار پرارزش و مغتنم است، در هر شب از شب‌های این دهه، غسل مستحب است و روایت شده است که رسول خدا(ص) در هر شب از شب‌های دهه آخر ماه رمضان غسل کرد.

همچنین اعتکاف در مساجد جامع در این دهه مستحب است و فضیلت فراوان دارد و در روایتی از رسول خدا(ص) اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان برابر دو حج و دو عمره شمرده شده است.

رسول خدا(ص) در دهه آخر ماه رمضان در مسجد معتکف می‌شد. بسترش را جمع می‌کرد و آماده و مهیا و با نشاط به شب زنده داری و عبادات می‌پرداخت (بسیاری از مسلمانان نیز در این امر به آن حضرت اقتدا می‌کردند) برخلاف آنچه بعضی از ناآگاهان می‌پندارند که با گذشت شب‌های قدر برنامه ماه مبارک رمضان تمام شده است.

منابع:

مفاتیح الجنان

کافی؛ ثقةالاسلام کلینی

مصباح المتهجد؛ شیخ ابو جعفر محمد بن حسن طوسی