معماری بی نظیر ایرانی / دیدنی ترین یخدان ایران

یخدان‌های دوقلوی سیرجان که به یخدان‌های حاج رشید نیز معروف هستند، یکی از مهم‌ترین مکان‌های تاثیرگذار بر زندگی مردم در گذشته بودند که هم‌اکنون از جاذبه‌های سیرجان در استان کرمان محسوب می‌شوند. این یخدان‌ها که در سال ۱۲۷۵ هجری شمسی به دست افراد خیر ساخته شدند تا یخ مصرفی مردم سیرجان را تامین کنند، در سال ۱۳۸۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدند.

درباره یخدان‌های دوقلو سیرجان

سیرجان در دوره ساسانیان به شهر سیرگان معروف بود که علت آن به وجود قنات‌های زیاد در آن بر می‌گشت. این شهر در منطقه‌ای با آب‌وهوای گرم و خشک قرار دارد و از همین رو، در فصل گرم تابستان غالبا بارندگی آن اندک است. در گذشته مردم این ناحیه به ناچار گرمای زیادی را متحمل می‌شدند. معماران از سرمای شدید و خشک زمستان به‌عنوان راهکاری جهت حفظ و نگهداری مواد غذایی و نوشیدنی‌های خود در فصل تابستان استفاده می‌کردند و با ساخت بنایی مخروطی شکل که توسط پله‌هایی به چندین طبقه در زیر زمین منتقل می‌شد، شرایطی همانند یخچال‌های امروزی به وجود آورده بودند.

یخدان‌های سیرجان که به یخدان‌های حاج رشید سیرجان نیز معروف هستند، از جاهای دیدنی سیرجان به حساب می‌آیند که در تاریخ ۱۸ خرداد ۱۳۸۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند. قدمت این بنا مربوط به سال ۱۲۷۴ هجری شمسی در دوره قاجاریه است که گفته می‌شود افراد خیر آن را ساختند تا یخ مصرفی مردم شهر را تامین کند. این یخدان‌ها شامل دو چاله یخ می‌شوند که روی آن‌ها گنبد عظیم خشتی قرار گرفته و یک دیوار (حصار) طویل و مرتفع و سایه‌انداز بین دو یخدان کشیده شده است.

معماری یخدان‌های دوقلو سیرجان

در استان‌هایی مانند کرمان و یزد در تابستان با افزایش مصرف آب، از قدیم نیاز به تولید یخ وجود داشت. به همین دلیل این یخچال‌های طبیعی، یخ مصرفی شهرهای کویری همچون سیرجان را تامین می‌کردند. مخازن یخ این یخدان‌ها در عمق زمین با خاک‌برداری ایجاد و دورچینی شده‌اند.

عمق مخزن یا چاله یخ‌ها در حال حاضر از سطح فعلی حدود هفت متر ارتفاع دارد؛ اما عمق اولیه چاله‌ها بیشتر بوده است و به حدود عرض دهنه مخزن می‌رسید. به مرور زمان که عملکرد یخچال‌ها از بین رفت، کف آن با آوار و زباله‌ها انباشته شد. قطر چاله‌های یخ بین حدودا ۸٫۵ تا ۹٫۵ متر متفاوت بود و برای جلوگیری از نفوذ رطوبت به داخل چاله‌ها جداره‌های آن‌ها را با آجر و پوشش عایق دورچینی کرده‌اند.

مخازن یخ هرکدام دارای دو دهنه ورودی و خروجی به عرض ۱۳۰ سانتی‌متر بودند که یخ حاصل از حوضچه‌های یخ در فصل زمستان با نیروی انسانی خرد شده و به چاله‌های یخ منتقل می‌شد و با پرشدن مخزن، هر دو دهنه آن را مسدود می‌کردند تا با شروع فصل گرما که به آب خنک و یخ نیاز داشتند، مورد استفاده قرار گیرند.

دسترسی به مخزن یخ با پیمودن یک پلکان امکان‌پذیر بود که در دیوار دورچینی چاله یخ قرار داشت. روی هرکدام از چاله‌های یخ، گنبد عظیم مخروطی قرار گرفته که از مصالح خشت خام به ابعاد ۸×۲۸×۲۸ سانتی‌متر ساخته شده است. گنبدهای مخروطی دارای نمای خارجی پلکانی هستند که دسترسی بهتری به راس گنبد ایجاد می‌کنند و اصطلاحا رک نامیده می‌شوند و حدودا ۱۲٫۵ متر ارتفاع دارند.

روی آن را با ملات کاهگل پوشانده‌اند که عایق بسیار خوبی در مقابل نور و گرمای حاصل از تابش خورشید به حساب می‌آید. این ملات از ورود هوای گرم خارج به داخل و خروج هوای سرد داخلی به خارج بنا جلوگیری می‌کند. اهالی سیرجان در فصل زمستان مخزن یخدان‌ها را از یخ پر کرده و با بستن درها و روزنه‌ها، در فصل تابستان از یخ آن استفاده می‌کردند.

دیوار سایه انداز

دیوار سایه‌انداز طویل و مرتفعی که سراسر جبهه شرقی دو مخزن یخ را در بر می‌گیرد، به‌صورت منحنی است و به عرض حدود ۲٫۵ متر در سطح و ارتفاع ۱۰٫۵ متر در راس به حالت صندوقی‌شکل تبدیل شده است. این دیوار به خط مستقیم حدود ۱۰۰ متر طول دارد. در سمت جنوب غربی نیز دیوار سایه‌اندازی با همان حالت منحنی وجود داشته که امروزه از آن اثری باقی نمانده است. در طرف غربی دیوار سایه‌انداز چنانچه در همه یخچال‌ها مرسوم بوده، حوضچه‌های یخی قرار داشت که معمولا به‌شکل چهارگوش با عمق کم (بین ۲۰ تا ۵۰ سانتی‌متر) بودند. با ریختن آب در حوضچه‌ها لایه نازکی از یخ تشکیل می‌شد و با ورود مجدد آب در چند نوبت لایه قطوری از یخ شکل می‌گرفت که توسط نیروی انسانی شکسته و به مخزن منتقل می‌شد.

علاوه بر نمای خارجی گنبدهای مخروطی این مجموعه که دارای زیبایی خاصی هستند؛ از جمله تزیینات موجود در آن می‌توان به تزیینات خشتی هندسی در غرب دیوار سایه‌انداز اشاره کرد که به‌صورت برجسته و فرورفته اجرا شده‌اند.

کاربرد یخدان‌های دوقلو سیرجان

یخچال یا یخدان، محلی برای نگهداری یخ بوده است که در فصل زمستان، یخ لازم را در حوضچه‌هایی که شرح آن گذشت، تهیه و در چاله یا مخزن یخ انبار می‌کردند تا در فصل گرما به مصارف مختلف برسانند. معماران کرمانی برای ساخت مکانی که بتواند سرمای لازم برای تولید یخ را داشته باشد، حوضی بزرگ و گرد به قطر ۲۰ تا ۳۰ متر و به ارتفاع ۶ تا هفت متر می‌ساختند. سپس روی آن گنبد مخروطی بسیار بزرگی قرار می‌دادند تا بتواند از ورود گرمای بیرون به درون این مخزن جلوگیری کند.

بنابراین، یخچال‌ها از جمله عناصر معماری در گذشته محسوب می‌شدند که مختص یک عملکرد با کاربری خاص خود بودند؛ اما با پیشرفت جوامع بشری و گسترش نیروی برق هر خانواده توانست با یک یخچال نیاز خویش را برآورده سازد. امروزه یخدان‌ها کاربری خود را از دست داده‌اند و تنها می‌توان به آن‌ها به‌عنوان آثار معماری و جاذبه طبیعی و گردشگری نگریست.